BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
“Əqsa tufanı” əməliyyatından sonra Qəzzada baş verən müharibə və onun regional nəticələri Türkiyə ilə İsraili qarşı-qarşıya gətirdi. Bu, xüsusilə Suriyada daha çox hiss olunan, birbaşa yox, dolayısı ilə gedən rəqabət və gərginlik mühitidir. Son dövrlərdə tərəflərin addımları isə göstərir ki, onlar tədricən rəqib – hətta müəyyən səviyyədə üz-üzə dura biləcək – bloklar və ittifaqlar formalaşdırmağa başlayırlar.
2023-cü ildə “Əqsa tufanı” əməliyyatı Türkiyə–İsrail münasibətlərində nisbətən müsbət dinamikanın olduğu dövrə təsadüf etdi. Bu, Ərdoğanın Nyu-Yorkda BMT Baş Assambleyası çərçivəsində “Türk evi”ndə Netanyahu ilə görüşməsindən həftələr sonra, həmçinin iki ölkə arasında diplomatik münasibətlərin bərpasından təxminən bir il sonra baş verdi.
Lakin sonradan Ankaranın İsrailə qarşı siyasi, iqtisadi və hüquqi müstəvilərdə sərtləşən mövqeyi – o cümlədən Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsində “soyqırım” işinə qoşulması və ticarətin dayandırıldığını elan etməsi – Türkiyəni İsraildə tənqid və birbaşa təbliğat hədəfinə çevirdi.
İsrailin müharibəni Livana genişləndirdiyi vaxt Ərdoğan “İsrail qüvvələri sərhədlərimizdən iki saatlıq məsafədədir” dedi; Türkiyə parlamenti isə İsrail təhlükəsinə qarşı mümkün addımları müzakirə etdi. Ankara İranla bağlı müharibəni də özünə yönələn risk prizmasından qiymətləndirdi və mümkün İsrail hücumuna qarşı müdafiə xarakterli addımların “gücləndirmə” məqsədi daşıdığı şərh olundu. Bundan əlavə, Suriyaya yönələn zərbələr bəzi mərhələlərdə İsrail narrativinə görə, mümkün hərbi bazalar və ya dinləmə avadanlıqları kimi təqdim edilən “türk hədəfləri”ni də əhatə etdi.
Ərdoğan “Türkiyənin gücünü elə artırmaq lazımdır ki, İsrail fələstinlilərə etdiyini heç kimə edə bilməsin” deyərək Liviya və Qarabağda Türkiyənin rolunu xatırladanda, o dövrdə İsrailin xarici işlər naziri Yisrael Kats onu “Səddam Hüseynin aqibəti” ilə hədələdi. Eyni zamanda “Nağel” komissiyası “illər ərzində Türkiyə ilə mümkün hərbi qarşıdurmaya hazırlaşmağı” tövsiyə etdi.
Digər tərəfdən, Türkiyə rəsmilərinin çıxışlarında İsrail bölgədə təhlükəsizlik və sabitliyi pozan əsas aktor kimi təqdim olunur; İsrailin Suriyaya birbaşa hücumları və daxili bəzi tərəflərə – məsələn, “Hicri”yə və “Suriya Demokratik Qüvvələri”nə (SDQ/QSD) – dəstək verdiyi vurğulanır.
Netanyahu hökuməti dəfələrlə Türkiyəyə qarşı SDQ-ni dəstəklədiyini bildirib. Ankara isə SDQ-nin Suriya ordusuna inteqrasiya prosesini uzatmasını İsrailin verdiyi siyasi dəstəyə bağlayır. Türkiyə SDQ-nin ləğvi və rəsmi hərbi struktura birləşdirilməsi xəttində israrlıdır; birbaşa hərbi həll variantını və ya Dəməşqə dəstəyi istisna etmir. Bu kontekstdə İsrail amili “çağırışlar və mənzərənin daha da mürəkkəbləşməsi” baxımından əsas faktorlardan biri kimi qalır.
Son vaxtlar Ankara Trampın planına əsasən Qəzzada yerləşməli olduğu deyilən “beynəlxalq sabitlik qüvvəsi”ndə iştirak istədiyini açıqlayıb. Tramp bunu dəstəkləsə də, İsrail xarici işlər naziri Gideon Saar “Ərdoğanın uzunmüddətli düşmənçiliyi”ni əsas gətirərək buna qəti şəkildə qarşı çıxır.
Üz-üzə duran iki sammit
Cari ilin 22 dekabrında diqqətçəkən bir təsadüf yaşandı: eyni vaxtda iki “qarşı-qarşıya duran” sammit keçirildi. İşğal altındakı Qüdsdə İsrail–Yunanıstan–(yunan) Kipr üçtərəfli zirvəsi təşkil olunduğu vaxt, yüksək səviyyəli türk nümayəndə heyəti Suriyanın paytaxtı Dəməşqə səfər etdi.
Qüdsdə Netanyahu Yunanıstanın baş naziri Kiriakos Mitsotakis və (yunan) Kiprin lideri Nikos Xristodulidis ilə “həssas regional dosyelər”i müzakirə etdi və “regionun üzləşdiyi real təhdidlər” fonunda hərbi–təhlükəsizlik əməkdaşlığının gücləndirilməsindən danışdı.
Bu üçtərəfli zirvə Ankaraya qarşı mesajları ilə seçildi. Ən önəmli siqnallar bunlar idi: Yunan quru qoşunlarının Egey adalarında (Türkiyə ilə mübahisəli bölgə) İsraildən aldığı uzaqmənzilli tankəleyhinə “Spike” sistemlərini xidmətə daxil etməsi; “Şərqi Aralıq dənizində həyati infrastrukturun qorunması” bəhanəsi ilə 2500 nəfərlik “ortaq sürətli müdaxilə qüvvəsi”nin yaradılması; Netanyahunun “imperiya qurmaq və torpaqlarımızı nəzarətə almaq istəyənlərə” (Ərdoğanı ad çəkmədən nəzərdə tutaraq) “bunu unudun, bu baş verməyəcək” deməsi.
Eyni vaxtda Türkiyədən xarici işlər naziri Hakan Fidan, müdafiə naziri Yaşar Gülər və MİT rəhbəri İbrahim Kalının daxil olduğu nümayəndə heyəti Suriya prezidenti Əhməd Şəra ilə, daha sonra isə “3+3” mexanizmi çərçivəsində suriyalı həmkarları ilə görüşdü. Gündəmdə ABŞ sanksiyalarının aradan qaldırılması fonunda iqtisadi–ticarət əməkdaşlığı, təhlükəsizlik–hərbi koordinasiya, habelə suriyalı qaçqınların geri dönüşü kimi məsələlər ön plana çıxdı.
Ankaranın SDQ-nin Suriya ordusuna inteqrasiyasını prioritet saymasına baxmayaraq, Fidan və suriyalı həmkarı Əsəd Şeybani ilə birgə mətbuat konfransında İsrailə dair açıq mesajlar verildi. Fidan “Suriya ərazisinə təkrar olunan İsrail hücumları”nın müzakirə olunduğunu bildirərək İsraili “Suriya və bütövlükdə regionun sabitliyi naminə genişlənməyə yönəlik siyasətdən imtina etməyə” çağırdı.
Qarşıdurma olacaqmı?
Dəməşq və Ankara hazırkı mərhələdə – ən azı indilik – İsraillə birbaşa qarşıdurmadan yayınmağa çalışsa da, İsrailin mövqeyi bu ehtimalı artıracaq şəkildə sərtləşir.
Türkiyə Suriyada İsrailin onun roluna, təsirinə və mövcudluğuna toxunan zərbələrinə faktiki–sahəvi cavab verməyib. Bunu belə şərh edən yanaşma var: hazırda ən effektiv cavab Suriyanın gücləndirilməsi və sabitləşdirilməsidir.
Bundan da artıq, Ankara Suriya–İsrail arasında əvvəlcə təmasları, sonra danışıqlar prosesini dəstəkləyib. Fidan qeyd olunan mətbuat konfransında “təmasların nəticə verəcəyinə ümid etdiyini”, bu istiqamətdə irəliləyişin “Suriya və regionun sabitliyi üçün son dərəcə vacib” olduğunu vurğuladı.
Amma İsrailin rəsmi və qeyri-rəsmi diskursunda Türkiyə getdikcə daha çox hədəfə çevrilir. “Əqsa tufanı”ndan sonra İsrailin yeni təhlükəsizlik doktrinası “təhdid formalaşana qədər gözləməmək”, mümkün təhdidi cücərmədən “boğmaq” prinsipinə əsaslanır. Regionda bəzi rəqiblərini zəiflətməsi (müharibələri tam bitirmədən belə) Türkiyəni güclü və rəqib aktor kimi gələcək “potensial düşmən” kateqoriyasına gətirir.
Həmçinin 2026-cı il üçün Netanyahu hökumətinin istədiyi “müharibə büdcəsi”, ilin seçki və daxili siyasi rəqabət ili olması fonunda Livan və/və ya İran və ya bölgədə digər tərəflərə qarşı “missiyanı tamamlamaq” iddiaları ilə yeni eskalasiyalar ehtimalının artdığını söyləyən qiymətləndirmələr var.
İsrail Türkiyəni Suriyada “ən böyük qazanan” kimi görür, üstəlik Qəzzada Türkiyənin hərbi varlığı ehtimalını “şimaldan və cənubdan sıxışdırma” kimi oxuya bilər. Buna görə də Ankaranı zəiflətmək üçün SDQ-yə dəstək və Suriyada ona qarşı yönələn bloklar qurmaq kimi vasitələrdən istifadə etməyə çalışır.
İsrail 2019-cu ildə yaradılmış “Şərqi Aralıq dənizi Qaz Forumu”nun əsas təşəbbüskarlarından biri idi; forumun elan edilməyən əsas məqsədi Ankaranı təcrid etmək və onun Şərqi Aralıq dənizində – paradoksal olaraq ən uzun sahil xəttinə sahib olduğu bölgədə – hüquqlarını məhdudlaşdırmaq kimi şərh olunurdu.
Bu gün Ankara ərəb ölkələri ilə münasibətlərini inkişaf etdirib, Aİ ilə gərginliyi azaltmağa çalışdığı halda, Netanyahu hökuməti Türkiyənin “ənənəvi və daimi rəqibi” sayılan Afinaya daha çox söykənir. Üçtərəfli sammitin nəticələrində “ortaq sürətli müdaxilə qüvvəsi”nin siyasi mesaj olmaqla yanaşı, potensial sahəvi təzyiq rıçağı kimi oxunması mümkündür.
Bəs bu, 2026-cı ildə Türkiyə ilə İsrail arasında birbaşa hərbi toqquşma olacaq deməkdirmi? Xeyr, mütləq deyil. Bu ssenarini məhdudlaşdıran real amillər var: tərəflərin hərbi imkanları və birbaşa toqquşmanın hər iki tərəf üçün yüksək itki riski; ABŞ amilinin müttəfiqlər arasında müharibə istəməməsi; üstəlik məsələnin Yunanıstana da toxunması və həm Ankara, həm Afina, həm də Vaşinqtonun NATO çərçivəsində eyni blokda olması.
ABŞ administrasiyası Türkiyə ilə İsrail arasında “atmosferi yumşaltmağa” çalışır. ABŞ-ın Ankaradakı səfiri Tom Barrack tərəflərin iqtisadi anlaşmalar üzərindən münasibətləri yaxşılaşdıra biləcəyindən danışıb. Amma hələlik bu, uzaq görünür.
Bu səbəblə mövcud göstəricilərə görə ən real ssenari dolayı qarşıdurmanın davamıdır. Bu dolayılığın əsas səhnəsi isə Suriyadır: İsrailin təkrarlanan hücumları, SDQ dosyesi və bu çərçivədə Netanyahu hökumətinin bir şəkildə prosesə qoşula biləcəyi ehtimallar “partlayış elementləri”ni artırır.
Birbaşa qarşıdurma isə ABŞ mövqeyi, İsrail niyyətləri və regiondakı digər aktorların davranışlarında köklü dəyişiklik olmadığı müddətdə, yaxın yox, daha çox uzaq perspektiv üçün mümkün ehtimal olaraq qalır.