BAKI,AzerVoice

Fatihin ölümündən əvvəl Misirdəki Məmlük dövləti ilə Osmanlılar arasında ciddi gərginlik yaranmışdı. Sultan II Mehmedin 25 aprel 1481-ci ildə Üsküdara keçməsi ilə yeni hərbi yürüş başlandı. Fatih, demək olar ki, Osmanlı sultanlarının əksəriyyətində müşahidə olunan nikris xəstəliyindən əziyyət çəkirdi. Bu xəstəlik onun hərəkətlərini məhdudlaşdırır, daimi ağrılar içində yaşamasına səbəb olurdu.

Osmanlı ordusu Gebzə yaxınlığındakı Hünkar Çayırında (Tekfur Çayırı) düşərgə saldı. Sultan burada mayın 1-də şiddətli qarın ağrıları çəkməyə başladı. Köhnə xəstəlikləri nikris və revmatizmə əlavə olaraq, yeni sağlamlıq problemləri də üzə çıxmışdı.

Fatihin müalicəsinə ilk olaraq baş həkim, laristanlı Acəm Həmidəddin əl-Lari başladı. Acəm Lari uğursuz olduqdan sonra, keçmiş baş həkim Yaqub Paşa müalicə ilə məşğul olmağa başladı. Yaqub Paşa vəziyyətin çıxılmaz olduğunu, səhv dərman verildiyini və həmin dərmanın təsirini artıq aradan qaldırmağın mümkün olmadığını bildirdi. Digər təbiblər də çarəsiz qalanda, Yaqub Paşa xəstələrini müalicə edərkən istifadə etdiyi “ğarab-ı fariğ” adlı şərbəti verərək sultanın ağrılarını azaltmağa çalışdı. Lakin şərbət təsir göstərmədi və Fatih qısa sürən komadan sonra 3 may 1481-ci ildə, ikindi namazı vaxtı vəfat etdi.

Fatihin cəmi 50 yaşında, yeni bir səfərə çıxarkən Gebzədə Hünkar Çayırı adlı məkanda vəfat etməsi həm akademik tarixçilər, həm də populyar tarix yazarları arasında uzun illərdir mübahisə mövzusudur.

Fatihi kim zəhərlədi? – Üç əsas iddia

Fatihin zəhərlənməsi ilə bağlı üç əsas iddia mövcuddur.

Birinci iddiaya görə, Amasya valisi Şahzadə Bəyazid, Vəzir-i əzəm Karamanlı Mehmed Paşanın qardaşı Cem Sultan lehinə apardığı fəaliyyətlərə görə baş həkim Acəm Laridən istifadə edərək atasını zəhərlədib. Fatihin son günlərində Acəm Larinin oynadığı rol ona qarşı şübhələrin yaranmasına səbəb olmuşdu. Acəm Lari dörd il sonra 1485-ci ildə Ədirnədə vəfat etdikdə, şəhər əhalisi arasında onun II Bəyazidin əmri ilə zorla verilən yüksək dozada afyon səbəbindən öldüyü barədə şayiələr dolaşırdı.

İkinci iddiaya əsasən, Məmlük sultanı Qayıtbay Acəm Laridən istifadə edərək sultanı zəhərlədib. Məmlüklərin bundan əvvəl də Fatihə qarşı sui-qəsd cəhdləri olmuşdu.

Üçüncü və ən güclü iddia isə belədir: 30 il Fatihin yanında xidmət etmiş, onun etimadını qazanmış, vəzir rütbəsinə qədər yüksəlmiş yəhudi əsilli mühtədi (sonradan islamı qəbul etmiş) keçmiş baş həkim Yaqub Paşa (Maestro Jacopo) Venediklilər tərəfindən pulla ələ alınıb və zəhərləmə hadisəsi bu yolla həyata keçirilib. Qeyd edək ki, Venediklilər bundan əvvəl Fatihə qarşı bir neçə dəfə uğursuz sui-qəsd cəhdi etmişdilər.

Tarixçi Frans Babinger, “Aşıqpaşazadə Tarixi”ndəki mənzum bir parça və Venedik arxivlərində tapdığı sənədə əsaslanaraq yazdığı məqalədə Fatihin zəhərlənmiş ola biləcəyini irəli sürmüşdür. Sonrakı dövrdə bu fikri müdafiə edən bir çox müəllif də məhz Babingerin araşdırmalarına istinad etmişdir.

Venedikin sui-qəsd cəhdləri

Venedik Respublikası 1456–1479-cu illər arasında 12 dəfə Fatihi zəhərləməyə cəhd etmişdi. Arnavut Pavel adlı bərbər, kartuzian keşişi, Trogirli dənizçi, Vlako adlı yəhudi həkim, florensiyalı Françesko Baronçello, Krakovlu polyak və kataloniyalı bir səyyahın adları bu sui-qəsd planlarında çəkilir. Lakin bu cəhdlərin əksəriyyəti plan mərhələsində qalmışdı. Ən ciddi təşəbbüslərdən birində isə yenə Yaqub Paşanın adı hallanır.

XV əsrdə Avropada təqib olunan yəhudilər Osmanlı torpaqlarına sığınırdılar. Avropada hətta papanın belə etibar etmədiyi yəhudi həkimlər Osmanlı sarayında böyük nüfuza sahib idilər. Papa V Nikolay yəhudi həkimlərin verdiyi dərmanların xristian ruhunu zədələdiyini iddia etdiyindən, bu həkimlər Avropada işləyə bilmirdilər.

Bu şəraitdə İtaliyanın Qaeta şəhərindən Ədirnəyə gələn yəhudi həkim Maestro Jacopo islamı qəbul edərək Yaqub adını aldı. II Murad dövründə sarayda həkim kimi çalışmağa başlayan Yaqub Paşa, Fatih dövründə də vəzifəsini davam etdirdi və zamanla sultanın ən etibarlı adamlarından birinə çevrildi.

1468-ci ildə İtaliyaya səfər edərək ərəb dilindən latıncaya tərcümə olunmuş bəzi tibbi əsərləri araşdırdı. Sonrakı illərdə Osmanlı irəliləyişini dayandıra bilməyən Venedik Fatihi zəhərlətmək qərarına gəldi. Diqqət çəkməmək üçün florensiyalı Lando Degli Albizzi İstanbula göndərildi. Albizzi Florensiya konsulu vasitəsilə Yaqub Paşa ilə əlaqə qurdu. Yaqub Paşa təklifi düşündükdən sonra əvvəlcədən 10 min qızıl, sultanı öldürdüyü təqdirdə isə 1472-ci ilin mart–may ayları arasında Venedikdə qəbul olunmaq və İstanbulda qalan mallarının əvəzi olaraq əlavə 25 min qızıl tələb etdi. Venedik rəhbərliyi bu şərtləri qəbul etsə də, Yaqub Paşanın həqiqətən zəhərləmə cəhdinə girişib-girişmədiyi məlum deyil. Lakin 1481-ci ildə Fatihin ölümündən sonra üsyan edən əsgərlər bir çox dövlət adamı ilə birlikdə Yaqub Paşanı da öldürdülər.