BAKI,AzerVocie Analitik Təhlil Mərkəzi, Orxan Qədirzadə
2025-ci ildə Çin Xalq Respublikasının xarici siyasət gündəmi əsasən ABŞ ilə artan ticarət gərginliyi, tarifə qarşıdurmaları və qlobal iqtisadi sistemdə mövqelərin yenidən müəyyənləşdirilməsi ilə xarakterizə olunub. ABŞ Prezidenti Donald Trampın ikinci prezidentlik dövründə gömrük rüsumlarını əsas siyasi-iqtisadi alətə çevirməsi, Pekin–Vaşinqton münasibətlərini siyasi-diplomatik müstəvidən daha çox iqtisadi qarşıdurma mərhələsinə daşıyıb.
Dünyanın iki ən böyük iqtisadiyyatı arasında münasibətlər il ərzində ideoloji və təhlükəsizlik məsələlərindən daha çox ticarət balansı, texnologiya məhdudiyyətləri, kritik minerallar, nadir torpaq elementləri və qlobal təchizat zəncirləri ətrafında müzakirə olunub. Bu prosesdə diplomatlar və hərbi strukturlardan çox, iqtisadiyyat və ticarət qurumları əsas rol oynayıb.
Tarifə qarşıdurması və müvəqqəti razılaşmalar
ABŞ administrasiyasının 2 aprel tarixində Çin də daxil olmaqla bir sıra ticarət tərəfdaşlarına əlavə gömrük rüsumları tətbiq etməsi Pekinin cavab tədbirləri ilə nəticələnib. Qısa müddətdə qarşılıqlı tariflərin səviyyəsi ABŞ tərəfindən 145 faizə, Çin tərəfindən isə 125 faizə qədər yüksəlib və bu, faktiki olaraq yeni mərhələli ticarət müharibəsinin başlanğıcı kimi qiymətləndirilib.
Artan gərginlik fonunda tərəflər 2025-ci il ərzində Cenevrə, London, Stokholm, Madrid və Kuala Lumpurda beş mərhələli danışıqlar aparıblar. Müzakirələrin nəticəsi olaraq, tarif artımlarının 90 günlük dövrlərlə iki dəfə dayandırılması və iqtisadi anlaşmazlıqlar üzrə müvəqqəti çərçivə razılaşmasının əldə edilməsi barədə razılıq elan edilib. Bununla belə, əsas struktur problemlər həll edilməyib və daha sonrakı mərhələlərə təxirə salınıb.
Texnologiya, nadir elementlər və dənizçilik sahəsində gərginlik
ABŞ tərəfi Çinlə bağlı texnologiya ixracına, çip sənayesinə və məlumat təhlükəsizliyinə dair məhdudiyyətləri saxlayıb. Çin isə cavab olaraq nadir torpaq elementlərinin ixracına nəzarət mexanizmlərini gücləndirib. Hər iki tərəf müəyyən sahələrdə sanksiyaların tətbiqini bir il müddətinə təxirə salsa da, strateji etimadsızlıq qalmaqda davam edib.
Bundan əlavə, ABŞ-ın Çin dənizçilik və logistika sektoruna qarşı başlatdığı 301-ci maddə istintaqı və liman rüsumları məsələsi, Pekinin cavab qərarları ilə müşayiət olunub. Nəticədə tərəflər bu sahədə də müvəqqəti dondurma qərarları ilə açıq qarşıdurmadan yayınmağa çalışıblar.
ABŞ-nin Çin siyasətində yanaşma dəyişikliyi
Donald Trampın ikinci prezidentlik dövrü Vaşinqtonun Çinə yanaşmasında konseptual fərqlərlə yadda qalıb. Əvvəlki administrasiyanın Çinlə münasibətləri ideoloji və təhlükəsizlik rəqabəti kimi təqdim etməsindən fərqli olaraq, Tramp administrasiyası Pekini əsasən iqtisadi rəqib kimi qiymətləndirib və qarşıdurmanı iqtisadi alətlər üzərindən aparmağa üstünlük verib.
Bu yanaşma ABŞ-ın müttəfiqləri ilə koordinasiyadan daha çox ikitərəfli və qarşılıqlılıq prinsiplərinə əsaslanan siyasət yürütməsi ilə müşayiət olunub. Tariflər Tramp administrasiyası üçün həm daxili istehsalı stimullaşdırmaq, həm də xarici sərmayəni ABŞ-a cəlb etmək vasitəsi kimi istifadə edilib.
Rusiya faktoru və dəyişən qlobal balans
2025-ci ildə ABŞ-nin Rusiya ilə yaxınlaşma cəhdləri Çin üçün əlavə strateji qeyri-müəyyənlik yaradıb. Pekin, Vaşinqton–Moskva xəttində mümkün yaxınlaşmanın öz maraqlarına təsirini nəzərə alaraq Rusiya ilə mövcud strateji tərəfdaşlığı daha da möhkəmləndirməyə çalışıb.
İkinci Dünya Müharibəsinin başa çatmasının 80 illiyi münasibətilə Çin və Rusiya liderlərinin qarşılıqlı səfərləri, iki ölkənin beynəlxalq nizamla bağlı oxşar mövqelərini nümayiş etdirib. Bu tədbirlərdə tərəflər, beynəlxalq sistemin BMT mərkəzli qalmasının vacibliyini vurğulayıblar.
“Çoxqütblülük” və “Beynəlxalq Şərq” strategiyası
Pekin administrasiyası 2025-ci ildə “hegemonyaya qarşı çoxqütblülük” və “Beynəlxalq Şərq” ölkələri ilə həmrəyliyi xarici siyasətin əsas ideoloji xətti kimi önə çıxarıb. Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının Tiencin sammitində Çin tərəfindən irəli sürülən “Qlobal İdarəetmə Təşəbbüsü” bu yanaşmanın institusional ifadəsi kimi təqdim olunub.
Bu çərçivədə Çin rəhbərliyi Türkiyə ilə də strateji dialoqu gücləndirib və iki ölkənin inkişaf etməkdə olan dünya üçün ortaq maraqlar daşıdığını bəyan edib.
Yaponiya ilə diplomatik böhran
İlin son aylarında Yaponiya Baş naziri Takaiçi Sanaenin Tayvanla bağlı açıqlamaları Pekin–Tokio münasibətlərində ciddi gərginliyə səbəb olub. Çin bu bəyanatları öz ərazi bütövlüyünə təhdid kimi qiymətləndirərək diplomatik etirazlar, iqtisadi məhdudiyyətlər və siyasi təzyiqlər daxil olmaqla bir sıra cavab addımları atıb.
Analitiklərin fikrincə, 2025-ci il Çin xarici siyasəti qlobal iqtisadi rəqabət, böyük güclər arasında dəyişən balans və çoxqütblü dünya nizamı axtarışları fonunda formalaşıb və bu tendensiyaların yaxın illərdə də davam edəcəyi gözlənilir.