BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
HƏMAS-ın 2023-cü il 7 oktyabr tarixində İsrailə hücumu sadəcə Fələstin-İsrail münaqişəsində yeni bir eskalasiya deyildi. Bu, bütün Yaxın Şərqi sarsıdan, Tehranın və Təl-Əvivin artmaqda olan qarşıdurmasının gedişatına dərin təsir göstərən dönüş nöqtəsi idi.
2019-cu ilin sonlarından etibarən, İsrail İranla bağlı təhlükəsizlik doktrinasında dəyişiklik elan edərək “Min xəncər” (A Thousand Daggers) strategiyasını qəbul etdikdən sonra, iki tərəf arasındakı toqquşma daha da kəskin bir məcraya yönəldi. Lakin 7 oktyabr 2023-ə qədər İsrailin İrana qarşı əməliyyatları əsasən “gizli əməliyyatlar” çərçivəsində qalırdı.
Lakin HƏMAS-ın həyata keçirdiyi “Əqsa Tufanı” əməliyyatı və onun ardınca İranın regional müttəfiqlərinin atdığı addımlar İsraili öz strategiyasına hərtərəfli şəkildə yenidən baxmağa və gizli müharibədən açıq qarşıdurmaya keçməyə məcbur etdi.
HƏMAS-ın Qəzza zolağına bitişik qəsəbələrə və yaşayış məntəqələrinə hücum etdiyi ilk günlərdə İsrailin üzləşdiyi təhlükəsizlik və hərbi məğlubiyyətlər ölkənin rəhbərliyini hesablamalarını yenidən gözdən keçirməyə sövq etdi. Bunun nəticəsində İsrail, regiondakı qüvvələr balansını dəyişmək və ya heç olmasa çəkindiricilik gücünü bərpa etmək üçün, qisas yönümlü, vaxtla məhdudlaşdırılmış yeni strategiyanı qəbul etdi.
8 oktyabr 2023-dən başlayaraq, Hizbullahla İsrail ordusu arasında Qəzzadakı təzyiqi azaltmaq məqsədilə qarşılıqlı atışmalar başladı. İsrail isə qısa müddətdə anladı ki, “müqavimət oxu” adlanan blok HƏMAS üçün tammiqyaslı müharibəyə girməyi düşünmür, baxmayaraq ki, “cəbhələrin birliyi” şüarı ilə çıxış edirdi.
Bu yanaşma İsrailə geniş hərbi və siyasi manevr sahəsi verdi. Təl-Əviv Qəzza zolağında hərbi əməliyyatlarını davam etdirməklə yanaşı, digər cəbhələrin, xüsusən də şimal cəbhəsinin yenidən qurulmasına dair planlar hazırlamağa başladı.
2024-cü ilin sentyabr ayının sonlarında İsrail və Livan arasında artan qarşılıqlı atəş nəticəsində təxminən 60 gün davam edən faktiki müharibə baş verdi. Bu müharibə Hizbullahın “Qəzza müharibəsi davam etdiyi müddətdə bombardman da davam edəcək” tezisindən geri çəkilməsi ilə nəticələndi. Bunun ardınca isə İsrailin İrana qarşı daha böyük bir addıma hazırlaşdığı aydın oldu.
12 günlük müharibə və 2026-cı ildə seçki böhranı
2025-ci il 13 iyun tarixində İsrail ordusu İrana qarşı hava və raket kampaniyasına başladı. Bu hücum vasitəsilə Təl-Əviv əvvəllər Livanda tətbiq etdiyi hərbi modelin oxşarını yenidən həyata keçirdi: hava üstünlüyü, qonşu ölkələrin hava məkanından raket zərbələri, pilotsuz uçuş aparatları ilə hücumlar və qəfil sui-qəsdlər.
Bu 12 gün davam edən müharibə iki paralel istiqamətdə hadisələrin inkişafı ilə yadda qaldı və nəticələrinin qarışıq olmasına səbəb oldu.
Bir tərəfdən, İsrail 30 yüksək rütbəli iranlı hərbi komandiri, üstəlik rəsmi rəqəmlərə görə təxminən 300 hərbçini zərərsizləşdirməyə nail oldu. Bundan əlavə, İsrail İranın hava məkanındakı nəzarətini qırdı, ölkənin müdafiə və hücum infrastrukturlarına, eləcə də nüvə imkanlarına ciddi zərər vurdu. Bütün bunlar İsrailin gözlədiyindən daha az xərc tələb etdi.
Digər tərəfdən, İsrail öz əsas strateji hədəflərinə çata bilmədi. Bu hədəflərə aşağıdakılar daxil idi:
İranın ilk 12 saat ərzində düşdüyü müdafiə iflici vəziyyətini davam etdirmək;
Mühüm siyasi fiqurları hədəf alıb aradan qaldırmaq;
İran küçələrində kütləvi sosial etirazları qızışdırmaq;
Ən əsası – rejim dəyişikliyi həyata keçirmək.
Bundan əlavə, İranın cavab hücumları – İsrailin mürəkkəb hava hücumundan müdafiə sistemi və hətta ABŞ-ın “THAAD” (Terminal High Altitude Area Defense) sistemi ilə dəstəklənməsinə baxmayaraq – İsrail üçün ciddi və gözlənilməz zərbə oldu. Müharibə 12 gün sonra atəşkəsin əldə edilməsi ilə başa çatdı.
Bu qarşıdurma İranın hərbi və nüvə infrastrukturunu zəiflətsə də, Tehranın geri çəkilməsinə səbəb olmadı. Əksinə, İranın cavab hücumları İsrail cəmiyyətində dərin qorxuya yol açdı. Müharibə müəyyən mənada baş nazir Benyamin Netanyahunun və onun “Likud” partiyasının 2026-cı il seçkiləri ərəfəsində siyasi mövqeyini möhkəmləndirsə də, 7 oktyabr 2023 məğlubiyyətindən sonra yaşadığı legitimlik böhranını həll edə bilmədi.
Nəticə etibarilə, Netanyahunun partiyası sorğularda təxminən dörd mandat artım əldə etsə də, onun koalisiyası Knessetdəki 54 mandat baryerini aşa bilmədi. Atəşkəsdən iki ay keçməmiş, bu məhdud qazanc da aradan qalxdı, xüsusilə hökumətin Qəzza zolağını işğal etmək üçün yeni hərbi əməliyyata başlamaq niyyətini elan etməsindən sonra.
Bununla paralel, Naftali Bennettin yeni partiyası sorğularda “Likud”u geridə qoyaraq birinci yerə yüksəldi. Beləliklə, seçkilərə cəmi bir il qalmış Netanyahu və onun hakim koalisiyası sadəcə güclərini bərpa etməkdə uğursuzluq riski ilə deyil, həm də ağır siyasi məğlubiyyət təhlükəsi ilə üz-üzə qaldı. Qısası, zaman onların əleyhinə işləyirdi.
Netanyahu hökumətinin dörd əsas gündəliyi və zamanla yarışı
Beləliklə, qarşıdan gələn 2026-cı il seçkiləri ərəfəsində İsrailin qərarlarını müəyyənləşdirən əsas amillərdən biri daxili siyasi təzyiqlərdir. Netanyahunun koalisiyası sadəcə legitimlik böhranı ilə üzləşmir, həm də seçkilərdən öncə siyasi gücünü tamamilə itirmək təhlükəsi ilə qarşı qarşıyadır.
Buna görə də İsrail hökuməti son aylarda dörd əsas təhlükəsizlik gündəliyini ön plana çıxarıb. Bunlar Netanyahunun seçkiyə qədər siyasi çəkisini artırmaq üçün “xilas planı” rolunu oynaya bilər:
1.İranı fundamental şəkildə zəiflətmək, hətta daxili parçalanmaya doğru itələmək.
2.İordan çayının qərb sahilini ilhaq etmək – tam və ya qismən.
3.Qəzza zolağını işğal etmək və HƏMAS-ın əleyhinə idarəçi bir qurum yaratmaq.
4.Hizbullahı silahsızlaşdırmaq və Livanın cənub bölgəsində demoqrafik tarazlığı dəyişmək.
Son aylarda İsraildə bu gündəliklərin həyata keçirildiyinə dair aydın əlamətlər görünməyə başlayıb:
Qəzza işğalı planına təsdiq – Baş qərargah rəisi Hertsi Halevi və ictimaiyyətin böyük hissəsinin etirazlarına baxmayaraq.
E1 layihəsinin təsdiqi – Maale Adumim qəsəbəsi ətrafında yeni məskunlaşma layihəsi.
Livana təzyiqin davamı – Hizbullahın silahsızlaşdırılması üçün təzyiqlər, amma eyni zamanda İsrailin işğal etdiyi beş bölgədən çıxmaq barədə heç bir öhdəlik götürməməsi.
Bütün bunlar İsraildə siyasi və hərbi yarışın sürətləndiyini göstərir. Netanyahu və koalisiyası üçün seçkilərə qədər qalan müddət, eyni zamanda, onların siyasi gələcəyini müəyyən edəcək “zamanla yarış”a çevrilib.
Müharibəyə dönüş əlamətləri
Atəşkəsdən sonrakı mərhələyə nəzər saldıqda, vəziyyətin sakitləşməyə doğru getmədiyi, əksinə, gərginliyin artdığı aydın görünür. Əgər gərginlik mənbələrini dörd tərəfli bir fiqur kimi təsvir etsək – İran, İsrail, diplomatik proses və İsrailin Qərb müttəfiqləri – bu konfiqurasiyada açıq-aşkar eskalasiya əlamətləri üstünlük təşkil edir.
İsraildə müşahidə olunanlar:
Müasir müdafiə sistemlərinin idxalı;
10 avqust 2025-ci ildə İordaniya sərhədləri yaxınlığında keçirilmiş hərbi təlimlər;
Netanyahu və iran əsilli israilli jurnalist Menaşe Amir tərəfindən iranlıları üsyana çağıran açıq çıxışlar;
Kəşfiyyatın İranın hərbi imkanlarını bərpa etdiyinə dair təhlilləri;
Livanda yeni münaqişə ehtimalının yaxınlaşması.
İranda müşahidə olunanlar:
Müdafiə və hücum sistemlərinin bərpası;
22 avqust 2025-ci ildə keçirilmiş raket təlimləri;
Müharibədən sonra siyasi güzəşt verməkdən imtina;
“Müqavimət oxu”nun yenidən canlandırılması – bunu Əli Laricaninin Bağdad və Beyruta səfərləri göstərdi.
İran daxildə su və elektrik qıtlığı, yüksək inflyasiya, valyuta məzənnəsində dalğalanmalar kimi problemlərlə üzləşsə də, Tehranın seçdiyi yol “nəzarətli eskalasiya” strategiyasına sadiq qalmaqdır.
İstisna təşkil edən yeganə hal İran ilə Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi arasında əldə olunmuş anlaşmadır. Bu anlaşma çərçivəsində agentlik müfəttişlərinin yenidən ölkəyə qayıtmasına icazə verildi. Lakin bunun real təsiri hələ ki, tam aydın deyil.
Diplomatik gərginlik
Diplomatiya cəbhəsində isə gərginlik misilsiz səviyyəyə çatıb. Avropa “troikası” (Fransa, Almaniya, Böyük Britaniya) BMT Təhlükəsizlik Şurasında “snapback” mexanizmini işə salaraq beynəlxalq sanksiyaları bərpa etməyə hazırlaşır. Bu addımın 28 sentyabr 2025-ci ildə həyata keçirilməsi planlaşdırılır. Əgər bu baş verərsə, yeni hərbi əməliyyatların qapısını aça bilər.
İsrailin Qərb müttəfiqləri də son iki ayda misli görünməmiş hazırlıq göstəriblər:
altı “THAAD” (Terminal High Altitude Area Defense) batareyasının quraşdırılması;
ABŞ-ın kəşfiyyat təyyarələrinin Fars körfəzi üzərində uçuşlarının artırılması;
bəzi Qərb ölkələrinin (məsələn, Almaniya səfirliyi) bölgədəki diplomatik fəaliyyətlərini dayandırması.
Bütün bunlar daha genişmiqyaslı bir qarşıdurmaya hazırlıq əlaməti kimi qiymətləndirilir.
İsrailin İrana qarşı genişmiqyaslı hərbi əməliyyat keçirməsi üçün əlverişli zaman aralığı 2025-ci ilin sentyabrı ilə 2026-cı ilin mayı arasındadır. Çünki seçkilərə altı ay qalmış İsraildə bütün böyük qərarlar siyasi şərhlərin mövzusu olur və hərbi addımlar seçki məqsədli addım kimi qiymətləndirilir.
Beləliklə, Netanyahunun hökuməti üçün qarşıdakı bir neçə ay həm daxili siyasi taleyini, həm də regional qarşıdurmanın istiqamətini müəyyənləşdirəcək.
