BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi

2021-ci ilin yayında ABŞ-ın Əfqanıstandan çıxmasından sonra “Taliban” hərəkatı dərhal ölkədə yenidən hakimiyyəti ələ keçirdi. Bu, 2001-ci ildən bəri beynəlxalq qüvvələrlə əməkdaşlıq etmiş əfqan vətəndaşlarında güclü qorxu hissi yaratdı və onları ölkədən qaçmaq üçün əlindən gələni etməyə məcbur etdi.

Kabil hava limanından qalxan təyyarələrin gövdəsinə yapışmağa çalışan, sonra isə yerə düşərək həyatını itirən insanların görüntüləri dünyanı sarsıtdı.

Böyük Britaniya hökuməti ilə işləyən əfqanlar “Əfqanların Yenidən Məskunlaşdırılması və Dəstək Siyasəti” (ARAP) adlı proqramdan faydalanmaq üçün müraciət etmək imkanı qazandılar. Bu proqram çərçivəsində 34 mindən çox insan Böyük Britaniyada yerləşdirildi.

Lakin 2022-ci ilin fevral ayında Müdafiə Nazirliyindəki bir vəzifəli şəxsin göndərdiyi e-poçt, dağıdıcı nəticələrə səbəb oldu. Mesajı göndərən hərbçi, məktubun cəmi 150 nəfərin adını ehtiva etdiyini zənn edirdi, amma əslində siyahıda 19 minə yaxın insanın – o cümlədən xüsusi təyinatlıların və Britaniya kəşfiyyatçılarının – ad və məlumatları yer alırdı.

2023-cü ilin avqust ayında bəzi adların Facebook-da yayıldığı ortaya çıxdıqda, Britaniya hökuməti problemin nə qədər ciddi olduğunu anladı.

Eyni vaxtlarda bir sıra jurnalistlər, ARAP proqramına aid böyük bir məlumat sızması haqqında məlumat almağa başladılar. Britaniya mediasının yazdığına görə, bir neçə gün ərzində Müdafiə Nazirliyi məhkəmədən yayım qadağası qərarı çıxartdı.

Lakin həmin qərarın mövcudluğunun belə ictimaiyyətə məlum olması diqqət cəlb edə və sızma faktını üzə çıxara bilərdi. Bu səbəbdən hakim ümumi yayım qadağasının daha uyğun olacağını təklif etdi. Bu qərar təkcə xəbərin yayımlanmasını yox, onun haqqında danışmağı da qadağan edirdi – bu isə presedentsiz bir addım idi.

Əvvəlcə dörd ay üçün nəzərdə tutulan bu qadağa, təxminən iki il qüvvədə qaldı. Bu isə demokratiya, söz azadlığı və mətbuat azadlığı üzərindəki təsiri ilə bağlı ciddi suallar doğurdu.

Məlumat sızması səbəbilə təhlükə altında olan əfqanların təxliyəsi üçün gizli bir proqram – “Əfqanıstana Cavab Yolu” yaradıldı. Bu proqram vasitəsilə 6 900 əfqan vətəndaşın köçürülməsi planlaşdırılır.

Əlavə olaraq, Leyboristlər Partiyasının hakimiyyətə gəlməsindən altı ay sonra yeni müdafiə naziri Con Heyli bu məsələ ilə bağlı müstəqil araşdırma təyin etdi.

Heyli, araşdırmanın nəticələrini açıqlayaraq bildirdi ki, “Talibanın keçmiş rəsmilərə qarşı qisas almağa yönəlik bir kampaniya aparmaq niyyətinə dair sübutlar zəifdir”. O əlavə etdi ki, Talibanın keçmiş hökumətdən miras aldığı geniş məlumat bazası belə şəxsləri hədəf almaq üçün yetərlidir, əgər istəsə.

Nəticədə bu qiymətləndirmə sızmanın “Talibanın hər hansı bir fərdi hədəfə alması üçün əsas səbəb olması ehtimalının çox zəif” olduğunu bildirdi. Lakin bu riskin tamamilə istisna edilə bilməyəcəyi də vurğulandı.

Hesabat məhkəməyə təqdim edildikdən sonra hakim 16 iyul çərşənbə axşamı saat 12:00-dan etibarən yayım qadağasının ləğvinə qərar verdi.

Bu qalmaqal həm hökumət, həm də müxalif Mühafizəkarlar Partiyası üçün çətin suallar doğurdu. Hətta bu məsələ gündəmi zəbt etdiyi halda, Mühafizəkarların lideri Kemi Bedenox bu həftə baş nazirlə sual-cavab sessiyasında bu mövzunu qaldırmaqdan imtina etdi.

Əvəzində, Liberal Demokratlar Partiyasının lideri Ed Deyvi məsələnin ictimai araşdırma ilə araşdırılmasını tələb etdi.

Baş nazir Keir Starmer məsuliyyəti Mühafizəkarların üzərinə ataraq, onların cavablandırmalı olduğu ciddi suallar olduğunu söylədi. Lakin məlumat sızdığı zaman müdafiə naziri vəzifəsində olan Ben Uolles bu həftə öz hərəkətlərini müdafiə etdi.

BBC-yə verdiyi açıqlamada o, məlumat sızmasının qarşısını almaq və ya artıq sızmış məlumatların qorunması üçün məhkəmə qərarına ehtiyac duyulduğunu bildirdi.

Ondan sonra vəzifəyə gələn Qrant Şapps da yayım qadağasının düzgün qərar olduğunu söylədi və diqqətin “sızma riskinə məruz qalan insanların qorunmasına” yönəldiyini vurğuladı.

Proqnozlara görə, “Əfqanıstana Cavab Yolu” proqramı britaniyalı vergi ödəyicilərinə sonda 850 milyon funt sterlinqə başa gələcək. 2025-ci ilin mayına qədər bu sızma nəticəsində 16 min əfqan Böyük Britaniyaya köçürülüb.

Bununla belə, o dövrdə vəzifədə olan bir çox rəsmi hesab edir ki, vəziyyətin potensial fəlakətə çevrilməməsi üçün yayım qadağası zəruri idi. Onlara görə, bu, presedentsiz addım olsa da, zərərin azaldılması üçün atılan lazımi addım idi.

Talibandan qisas qorxusu

Britaniya mediası cümə axşamı xəbər verdi ki, bu hadisə ölkənin tarixində ən ciddi məlumat sızmalarından biri olub və 100-dən çox britaniyalının – o cümlədən casus və xüsusi təyinatlıların – məlumatlarını əhatə edib. Bu, minlərlə əfqanın Britaniyaya köçürülməsinə səbəb olub.

2022-ci ilin əvvəlində Müdafiə Nazirliyindən sızan və bir il sonra Facebook-da yayılan bu məlumatlar, 2025-ci ilin mayına qədər 16 min əfqan vətəndaşın Britaniyaya köçürülməsinə səbəb olub. Bunun əsas səbəbi isə Talibanın mümkün qisas hücumlarından qorunmaq idi.

BBC və digər medianın məlumatına görə, sızma MI6 (xarici kəşfiyyat xidməti) casusları və SAS (Xüsusi Hava Xidmətləri) kimi xüsusi təyinatlılar da daxil olmaqla, 100-dən çox britaniyalının şəxsi məlumatlarını ehtiva edib.

Müdafiə Nazirliyinin sözçüsü isə xüsusi təyinatlılarla bağlı məsələlərə münasibət bildirməmə siyasətinə sadiq qalaraq deyib: “Biz əməkdaşlarımızın təhlükəsizliyinə çox ciddi yanaşırıq və xüsusilə həssas mövqedə olanlar üçün hər zaman uyğun təhlükəsizlik tədbirlərimiz var”.

Müdafiə naziri Con Heyli məlumat sızmasına görə üzr istəyib və bildirib ki, sızma Britaniyaya sığınmaq istəyən əfqanlara dəstək verən parlament üzvləri və yüksək rütbəli hərbçilərin məlumatlarını da əhatə edib.

Bu sızma, əvvəlki Mühafizəkarlar hökumətini sığınacaq axtaranlara yardım məqsədilə gizli şəkildə yeni proqram başlatmağa məcbur edib. Bu proqramın dəyəri təxminən 2 milyard funt sterlinq (2.68 milyard dollar) təşkil edir.