BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
ABŞ prezidenti Donald Trampın bazar ertəsi günü İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu ilə keçirəcəyi görüş Qəzzada atəşkəsin elan olunması və uzun müşavirələrdən sonra ciddi danışıqlar mərhələsinə keçid üçün zəmin yaradacaq.
Netanyahunun bu görüşü, Trampın ikinci prezidentlik dönəmindən bəri Ağ Evə üçüncü səfəridir. Hazırda Ağ Evdə görüşün ABŞ-İsrailin İran əleyhinə birgə hücumundan sonra bir növ "qələbə bayramı" formatında təşkili üçün hazırlıqlar gedir.
Görüşdə əsas müzakirə mövzularının Qəzzadan başlayaraq İranda vəziyyətin qiymətləndirilməsi, Tehrana qarşı uran zənginləşdirilməsi ilə bağlı qırmızı xətlərin müəyyən edilməsi və bu məsələlər ətrafında danışıqların davamı və ya hərbi müdaxilə ehtimalları olacağı gözlənilir. Həmçinin, Livan və Suriya məsələləri də müzakirə gündəminə daxil edilib. Tramp isə İsraillə münasibətlərin qurulması mənasında "İbrahim anlaşmaları"na yeni dövlətlərin əlavə olunmasına marağını gizlətmir.
Trampın İsrailin Qəzzada iki aylıq müvəqqəti atəşkəs çərçivəsini qəbul etdiyini və HƏMASın da buna müsbət cavab verdiyini bildirməsi fonunda suallar yaranır: Tramp Netanyahunu nə ilə razı salacaq və bu görüş doğrudan da İsrailin müharibəni dayandırmasına gətirib çıxaracaqmı? Halbuki, HƏMAS bu məsələdə hələ də təkidlə "müharibənin tamamilə dayandırılması" şərtində israr edir.
ABŞ administrasiyasının rəsmiləri bildirirlər ki, prezident Tramp atəşkəs və HƏMASın əlində olan girovların azad olunması, habelə "düşmənçiliyin dayandırılması" üçün razılaşma əldə olunmasına ümid edir.
Mənbələrdən sızan məlumatlara görə, Tramp "İbrahim anlaşmalarının genişləndirilməsi üzrə məsləhətləşmələrin elan olunmasını" istədiyini bildirib. Bu isə prezidentin, Netanyahunu müharibəyə son qoymağa razı salmaq üçün, daha geniş bir "çoxtərəfli razılaşma" ideyasına əsaslanır. Beləliklə, İsrail-İran arasında baş verən 12 günlük müharibədən sonra bölgədə qüvvələr balansının yenidən qurulması hədəflənir.
Optimist ssenariyə əsasən, Trampın prezidentlik qabiliyyəti və uğurlu siyasətləri Qəzzadakı müharibəyə son vermək istiqamətində öz bəhrəsini verəcək. Amma bunun əksinə olaraq bədbin ssenariyə əsasən, Tramp, İsrailin tələbləri ilə HƏMAS-ın şərtləri arasındakı ciddi fikir ayrılıqları səbəbilə atəşkəs elan etmək yerinə, sadəcə "razılaşmaya yaxınlaşma" bəyanatı ilə kifayətlənə bilər.
Birinci ehtimal: Optimist baxış
Əvvəlki danışıqların uğursuzluğundan sonra optimist ssenarinin arxasında dayanan məntiq prezident Trampın siyasi qələbə qazanmaq istəyi ilə bağlıdır. Tramp Netanyahuya hərbi hədəflərinə çatmaq, hakimiyyətdə daha uzun müddət qalmaq və korrupsiya ittihamları üzrə israilli prokurorların təzyiqlərini azaltmaq üçün kifayət qədər zaman verib.
Analitiklərə görə, Tramp Yaxın Şərqdə xaosu sona çatdırmaq və ABŞ-ın bu prosesdə zəmanətçi rolunu vurğulamaqla öz verdiyi "sülh və sabitlik" vədlərini yerinə yetirdiyini göstərmək istəyir.
Yəhudi Milli Təhlükəsizlik İnstitutunun tədqiqatçısı Con Hana qeyd edir ki, Trampın HƏMASı sıradan çıxarma planı ilə paralel olaraq razılaşmanı irəlilətmək məqsədilə əsas hədəfi fələstinliləri "HƏMASdan sonrakı bir gələcəyin mümkünlüyünə" inandıracaq alternativ yaratmaqdır.
İsrail və ABŞ ictimaiyyətində geniş qəbul görən təkliflərdən biri Qəzzada yerli fələstinli tayfaların "muxtar idarəetmə bölgələri" qurmasıdır. Bu sistemdə daxili təhlükəsizliyi Qəzza sakinləri təmin edər, müdafiə məsələlərinə isə İsrail ordusu cavabdeh olar.
"Vaşinqton Post" qəzetinin yazdığına görə, "Netanyahu hökumətindəki radikal sağçılara baxmayaraq, hələ də sülh razılaşmasına razılıq verə biləcək gücə malikdir". Bu, ABŞ-İsrailin İrana endirdiyi birgə zərbələrdən sonra Netanyahunun reytinqinin artması və 20 aylıq hərbi əməliyyatların girovları azad etməyin ən effektiv yolunun danışıqlar olduğunu göstərməsi ilə əlaqələndirilir. Həm də bu müddətdə Qəzzaya tam nəzarət etmək çətinliyinin ortaya çıxması da buna əlavə dəlildir.
Nyu-Yorkdakı "İsrail Siyasət Forumu"nun tədqiqat direktoru Şira Evron isə bildirib ki, "Trampın aydın çağırışı və razılaşmaya nail olmaq istəyi, bu müharibəni dayandırmaq üçün real siyasi iradənin mövcudluğuna dəlalət edir". O qeyd edib: "Düşünürəm ki, biz tam bir atəşkəs yox, amma məqbul sayılacaq qismən razılaşma görəcəyik."
İkinci ehtimal
Bununla belə, İsrailin BMT-dəki səfiri Dani Dannonun jurnalistlərə verdiyi açıqlamaya görə, İsrail atəşkəsi "müharibəni tamamilə dayandırmaq yox, döyüşü davam etdirmək üçün seçimləri saxlamaq" kimi qəbul edir. Bu isə HƏMASın əsas şərtləri – "düşmənçiliyin tam dayandırılması" və "İsrail qüvvələrinin Qəzzadan çıxması" ilə ziddiyyət təşkil edir.
İsrail mediasında yayılan xəbərlərə görə, Netanyahu radikal sağçılar İtmar Ben Qvir və Betsalel Smotriçə bildirib ki, "müharibə yalnız fələstinli qrupların silahsızlandırılmasından sonra bitəcək".
Netanyahu həm girov ailələrinin qəzəbini azaltmaq, həm də hərbi əməliyyatlara yenidən başlama haqqını əlində saxlamaq məqsədilə, atəşkəsə doğru addımlar atmaqla öz şərtlərini qəbul etdirməyə çalışır.
O, eyni zamanda narahatdır ki, əgər müharibəni başa çatdırsa, onu gözləyən məhkəmə prosesi hökumət rəhbəri postuna son qoyacaq. Bu səbəbdən Trampı müharibəni dayandırmağın riskləri barədə inandırmağa çalışır. Netanyahu hesab edir ki, müharibə onun hökumətinin 2026-cı ilin oktyabr ayında keçiriləcək seçkilərə qədər davam etməsi üçün yeganə əsasdır.
Analitiklərin fikrincə, Netanyahu Qəzzaya qarşı müharibəni davam etdirmək niyyətindədir. Onun məqsədi kifayət qədər siyasi təsir gücü toplamaq, barəsindəki məhkəmə işlərini dayandırmaq və hakimiyyətdə qalmaq üçün kütləvi dəstək bazası formalaşdırmaqdır.
Netanyahunun Vaşinqtona səfəri korrupsiya ittihamları üzrə məhkəmədə dindiriləcəyinin təxirə salınmasına səbəb olub. İsraildə məhkəmələrin yay tətilinə 21 iyulda başlaması və sentyabrın əvvəlində bərpa olunacağı nəzərə alınsa, Netanyahu bu dövrdə hüquqi təqiblərdən rahatlıq tapacaq.
Hazırda razılaşmanın detalları iki ay ərzində 10 diri girovun və 18 meyitin qaytarılmasını nəzərdə tutur. Bu isə HƏMAS-ın əlində olan ümumilikdə 50 girovdan 28-nin azad olunması deməkdir. Əvəzində Qəzzaya humanitar yardımın daxil olmasına və çox sayda fələstinli məhbusun azad olunmasına razılıq verilməsi gözlənilir.