BAKI, AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
Tarix boyu Rusiya imperiyası, Sovet İttifaqı və müasir Rusiya Federasiyası müxtəlif dövrlərdə onlarla xalqa, dövlətdə və etnik qrupa qarşı həyata keçirdiyi zorakılıqlar, hərbi müdaxilələr və insanlıq əleyhinə cinayətlərlə yadda qalıb. Qafqazda etnik təmizləmələrdən tutmuş Şərqi Avropada işğallara, Orta Asiyada zorla köçürmələrdən tutmuş Yaxın Şərqdə qanlı müdaxilələrə qədər uzanan bu tarix, təkcə siyasi məqsədlərlə deyil, həm də imperiya zehniyyətinin davamı olaraq həyata keçirilib.
Bu yazıda biz, Rusiya dövlətinin keçmişdən bu günə qədər törətdiyi əsas cinayətlərin xronologiyasına və onların nəticələrinə nəzər salacağıq. Məqsədimiz bu cinayətlərin unudulmaması, gələcək nəsillərin bu acı tarixdən dərs çıxarması və ədalət uğrunda səssiz qalmamaqdır. AzerVoice oxuculara tarixdən davam edən Rusiya cinayətlərinin xronoloji ardıcıllığını təqdim edir.
Rusiya İmperiyası dövrü (1721–1917)
1. Qafqaz müharibəsi
(1762–1864)
Rusiya imperiyası Qafqaz xalqlarını, xüsusilə də azərbaycançeçen,
ləzgilər, inquşlar, avarlar və çərkəzləri öz ərazisinə qatmaq üçün
100 ilə yaxın davam edən qanlı müharibələr apardı. Bu dövrdə
çərkəzlərə qarşı sistemli şəkildə soyqırım həyata keçirildi.
1864-cü ildə müharibənin son mərhələsində yüz minlərlə çərkəz
Osmanlıya deportasiya edildi. Minlərlə kənd yandırıldı, minlərlə
insan öldürüldü və məcburi köçkün salındı. Çərkəz soyqırımı bir çox
tarixçilər tərəfindən etnik təmizləmə kimi qiymətləndirilir.
2. Krım xanlığının işğalı
(1783)
Rusiya imperiyası Osmanlıya tabe olan Krım xanlığını işğal edərək,
buradakı Krım tatarlarına qarşı sistemli assimilyasiya və etnik
təmizləmə siyasəti yürütməyə başladı. Tatarların dini məkanları
bağlandı, mədrəsələr ləğv olundu və minlərlə tatar Osmanlı
imperiyasına köç etməyə məcbur oldu. Bu, Krım tatarlarının ilk
kütləvi sürgünlərindən biri hesab olunur.
3. Polyak üsyanlarının yatırılması
(1830–1831 və 1863–1864)
Polşa xalqı Rusiya imperiyasının əsarətinə qarşı dəfələrlə üsyan
qaldırdı. Rusiya bu üsyanları amansız şəkildə yatırdı: 1830-cu
ildəki noyabr üsyanı və 1863-cü ildəki yanvar üsyanı zamanı on
minlərlə polyak edam olundu və ya Sibirin dərinliklərinə sürgün
edildi. Polşa torpaqları tam şəkildə ruslaşdırma siyasətinə məruz
qaldı.
4. Macar inqilabının yatırılması
(1849)
Avstriya imperiyasının dəvəti ilə rus ordusu Macarıstandakı milli
azadlıq hərəkatını yatırmaq üçün müdaxilə etdi. Bu hərbi yardım
nəticəsində Macar xalqının müstəqillik arzusu əzildi. Rusiya
tankları və süvari birlikləri Budapeştə daxil oldu və üsyanı qan
içində boğdu.
Sovet dövrü (1917–1991)
5. Holodomor – Ukraynada süni
aclıq (1932–1933)
Stalin rejimi tərəfindən Ukraynada həyata keçirilən
kollektivləşdirmə siyasəti nəticəsində milyonlarla insan aclıqdan
qırıldı. Sovet rəhbərliyi bu aclığı qəsdən təşkil etmişdi. Ukrayna
kəndliləri ərzaq vergiləri və hərbi nəzarət altında yaşamış,
onların taxıl ehtiyatları zorla əlindən alınmışdı. Bu faciə
nəticəsində 4–7 milyon arasında insan həyatını itirdi. Bir çox
mütəxəssis və dövlət bu hadisəni soyqırım (genosid) kimi
tanıyır.
6. Çeçenlər, Krım tatarları və
digər xalqların sürgünü (1944)
II Dünya Müharibəsi zamanı Stalin rejimi yüz minlərlə çeçen, inquş,
Krım tatarı və Ahıska türklərini “nasistlərlə əməkdaşlıq” bəhanəsi
ilə Orta Asiyaya sürgün etdi. Bu xalq kütləvi şəkildə qatarlarda
daşınarkən aclıqdan, soyuqdan və xəstəliklərdən minlərlə insan
həyatını itirdi. Deportasiyalar zamanı uşaqlar, qadınlar və
yaşlılar hədəf alındı. Bu hadisə etnik təmizləmənin bariz nümunəsi
sayılır.
7. Baltik ölkələrinin işğalı
(1940)
SSRİ Estoniya, Latviya və Litvanı işğal edərək öz tərkibinə qatdı.
Minlərlə insan repressiyalara və sürgünə məruz qaldı. Dövlət
rəhbərləri həbs edildi, sovetləşdirmə siyasəti ilə milli kimliklərə
ağır zərbə vuruldu.
8. Macarıstan inqilabının
yatırılması (1956)
Macarıstan xalqı sovet əsarətinə qarşı üsyan etdi. Sovet tankları
Budapeştə daxil olaraq 3000-dən çox insanı qətlə yetirdi. Minlərlə
insan həbs edildi və ya sürgün olundu. Bu hadisə kommunist blokda
azadlıq uğrunda ilk böyük üsyanlardan biri idi.
9. Çexoslovakiyaya hərbi müdaxilə
(1968)
Praqa baharı adı ilə tanınan bu hərəkat zamanı SSRİ və Varşava
Paktı dövlətləri Çexoslovakiyada islahatlara qarşı hərbi müdaxilə
etdilər. Ölkə işğal olundu, siyasi islahatlar zorla dayandırıldı və
azad mətbuat ləğv edildi.
10. Əfqanıstan müharibəsi
(1979–1989)
SSRİ Əfqanıstana daxil olaraq yerli hökuməti dəstəkləmək bəhanəsi
ilə bu ölkədə uzunmüddətli və qanlı müharibə apardı. Müharibə
zamanı 1 milyona yaxın mülki əhali öldürüldü, milyonlarla insan
qaçqın düşdü. Əfqanistan bu müdaxilə nəticəsində xarabalığa
çevrildi.
11. 20 Yanvar Faciəsi (1990)
1990-cı il 20 Yanvar Faciəsi zamanı Bakıda və digər bölgələrdə
ümumilikdə 147 nəfər sovet ordusu tərəfindən qətlə yetirildi.
Onlardan:134 nəfəri hadisə yerində və ya
yaralanmadan sonra dünyasını dəyişib,613 nəfər yaralanıb, onlardan
bir çoxu ömürlük əlil olub.841 nəfər qanunsuz olaraq həbs edilib.
Həmçinin uşaqlar, qadınlar, yaşlılar və təcili tibbi yardım
əməkdaşları da hədəf alınıb.Bu rəqəmlər Azərbaycan Respublikasının
Baş Prokurorluğu və Dövlət Təhlükəsizliyi Xidməti tərəfindən rəsmən
təsdiqlənmişdir. Faciə həm hüquqi, həm də mənəvi baxımdan insanlığa
qarşı cinayət kimi qiymətləndirilir.
1991–indiyədək törədilən cinayətlər
12. I və II Çeçen müharibələri
(1994–1996, 1999–2009)
Çeçenistan müstəqillik iddiası ilə SSRİ-dən ayrıldıqdan sonra
Rusiya bu bölgəyə iki dəfə genişmiqyaslı hərbi müdaxilə etdi.
Qroznı şəhəri tamamilə dağıdıldı. Minlərlə mülki insan öldürüldü,
dinc əhali bombalandı. Rusiya ordusu və xüsusi xidmət orqanları
tərəfindən kütləvi edamlar, zorlamalar və işgəncələr həyata
keçirildi.
13.Xocalı Soyqırımı
Xocalı soyqırımı zamanı — 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən
gecə — erməni silahlı qüvvələri və keçmiş SSRİ-nin 366-cı motoatıcı
alayı tərəfindən həyata keçirilmiş hücum nəticəsində 613 nəfər
azərbaycanlı qətlə yetirilib.
Qurbanlar arasında:106 qadın,63 uşaq, 70 qoca həyatını itirib.
Bundan əlavə:1275 nəfər əsir götürülüb, onlardan yüzlərlə nəfərin sonrakı taleyi naməlum qalıb,487 nəfər ağır yaralanıb, o cümlədən 76 uşaq,8 ailə tamamilə məhv edilib,25 uşaq hər iki valideynini, 130 uşaq isə bir valideynini itirib. Bu hadisə insanlıq əleyhinə cinayət, etnik təmizləmə və genosid aktı kimi Azərbaycan dövləti tərəfindən rəsmi olaraq tanınır və beynəlxalq aləmdə tanıdılması üçün hüquqi və diplomatik fəaliyyətlər davam etdirilir.
14. Gürcüstana müdaxilə
(2008)
Rusiya Cənubi Osetiya və Abxaziyadakı separatçılara dəstək vermək
bəhanəsi ilə Gürcüstan ərazisinə hərbi müdaxilə etdi. Gürcü
şəhərləri bombalandı, minlərlə insan qaçqın düşdü. Bu müdaxilə
nəticəsində Rusiya bu bölgələri de-fakto öz nəzarətinə aldı.
15. Krımın ilhaqı (2014)
Rusiya Ukraynanın Krım yarımadasını hərbi güc vasitəsilə işğal
edərək, qeyri-qanuni referendum təşkil etdi və yarımadanı özünə
birləşdirdi. Bu addım beynəlxalq hüquqa ziddir və əksər ölkələr
tərəfindən tanınmayıb.
16. Donbas bölgəsində müharibə
(2014–indiyədək)
Rusiya Ukraynanın şərqində separatçıları dəstəkləyərək müharibəni
alovlandırdı. Silah, hərbi texnika və canlı qüvvə ilə bölgəyə
müdaxilə etdi. Minlərlə insan həyatını itirdi.
17. Suriyada hərbi müdaxilə
(2015–indiyədək)
Rusiya Əsəd rejimini qorumaq adı ilə Suriya münaqişəsinə daxil
oldu. Hələb, İdlib və digər şəhərlər bombalandı. Mülki
infrastruktura – xəstəxanalara, məktəblərə hücumlar oldu. Mülki
ölümlərlə müşayiət olunan genişmiqyaslı hərbi cinayətlər baş
verdi.
18. Ukraynaya genişmiqyaslı işğal
(2022–indiyədək)
Rusiya 24 fevral 2022-ci ildə Ukraynaya hərtərəfli müharibə elan
etdi. Kiyev, Xarkov, Mariupol, Buça kimi şəhərlərdə minlərlə mülki
insan qətlə yetirildi. Mariupolda mülki əhaliyə qarşı qəsdən aclıq
və bombalanma tətbiq edildi. Buça şəhərində rus əsgərlərinin
törətdiyi qırğınlar dünya ictimaiyyətini sarsıtdı. Ukrayna
ərazisinin əhəmiyyətli hissəsi işğal altına düşdü.
