BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
ABŞ Prezidenti Donald Trampın Ağ Evə gəlməsi ilə birlikdə İranın ali lideri Əli Xamenei iki alternativ arasında seçim etməyə məcbur qaldı: ya nüvə silahı və ballistik raket proqramından imtina qarşılığında sanksiyaların ləğvi və iqtisadi rifah, ya da ABŞ və İsrail tərəfindən həyata keçiriləcək hərbi zərbələrə hazır olmaq.
İsrailin Baş naziri Benyamin Netanyahu, Ağ Evdəki müttəfiqinin hərbi ssenarini sürətləndirəcəyinə ümid edirdi. Lakin Tramp, “müharibələrə son vermək və sülhü güclə təmin etmək” şüarı ilə çıxış etdi və danışıqlar yolunu seçdi. O, İran rəhbərliyini 60 günlük bir zaman çərçivəsində danışıqlar masasına oturtmağı bacardı.
Xamenei, təzyiqlər və açıq hərbi hədələrlə qarşı-qarşıya qaldıqdan sonra ABŞ-la – yəni “böyük şeytanla” danışıqlara başlamağa razı oldu. Ərəb ölkələrinin bir qismi bu addımı alqışladı. Üç danışıqlar raundu keçirilsə də, ABŞ-ın neft embarqosu səbəbindən İran dördüncü raundu müvəqqəti dayandırdı.
İranın nüvə proqramını dayandırmaq asandırmı?
2025-ci ildə İranın nüvə proqramı əvvəlki illərlə – xüsusilə Trampın 2018-ci ildə razılaşmadan çıxdığı dövrə nisbətən xeyli irəliləmiş vəziyyətdədir. Artıq Tehran nüvə silahı istehsal etmək üçün kifayət qədər texniki potensiala malikdir. Hətta uranın zənginləşdirilmə səviyyəsinə limit qoyulsa belə, İranın əlindəki texnologiya bu məhdudiyyətləri asanlıqla aşmağa imkan verir. Üstəlik, Tehranın böyük miqdarda zənginləşdirilmiş uran ehtiyatı var və bu, bir neçə nüvə başlığı hazırlamaq üçün kifayət edir.
Ekspertlər bildirirlər ki, İranın nüvə proqramının real şəkildə ləğvi üçün sadəcə zənginləşdirmə limitləri yetərli deyil. Proqramın tam dayandırılması üçün sentrifuqaların çıxarılması, onların istehsal müəssisələrinin ciddi nəzarətə alınması və artıq zənginləşdirilmiş uran ehtiyatlarının məhv edilməsi tələb olunur. Digər əsas məsələ isə hərbi başlığın hazırlanması və onun raket sistemlərinə yerləşdirilməsi ilə bağlıdır. Trampın xüsusi nümayəndəsi Stiv Vitkof bu məsələləri İranın xarici işlər naziri Abbas Əraqçi ilə müzakirə etmək niyyətindədir.
Qeyd edək ki, 2015-ci il nüvə razılaşması İranın silahlanma fəaliyyətlərinə məhdudiyyət qoymamışdı və bu fəaliyyətlərə dair monitorinq mexanizmi də nəzərdə tutulmamışdı. ABŞ yeni razılaşmada bu boşluğun aradan qaldırılmasını istəyir – yalnız məlum komponentlərin ləğvi deyil, həm də bu fəaliyyətlərin gələcəkdə gizli şəkildə bərpasına mane olacaq daimi nəzarət sisteminin yaradılması tələb olunur.
Hərbi zərbə ehtimalı nə qədər realdır?
İranın nüvə proqramını könüllü şəkildə ləğv etməsi az ehtimal olunur. Tehran böyük ehtimalla vaxt udmağa və danışıqları texniki detallar içində uzatmağa çalışacaq. Bu isə ikinci variantın – yəni hərbi zərbənin aktuallaşmasına gətirib çıxara bilər.
İran Suriya deyil, amma Tramp da Obama deyil. Tramp Qəzza və Ukrayna müharibələrinə son qoymağı və İranla razılaşma imzalamağı vəd etsə də, diplomatik yol uğursuz olarsa, hərbi seçimə əl atmaqda tərəddüd etməyəcək. Netanyahu da məhz bu ssenarinin reallaşmasına ümid bəsləyir.
Trampın hədələri daha real və ciddi sayılır – o, Yaxın Şərqdə və Hind okeanında diqqətçəkən hərbi mövcudluq yaradaraq mesajını gücləndirib.
2024-cü ildə İran və İsrail arasında qarşılıqlı hücumlar nəticəsində İranın hava hücumundan müdafiə sistemlərinin bir hissəsi məhv edilib. Bundan əlavə, İran "müqavimət oxu" adlandırılan güc strukturunda – Hizbullahın zəifləməsi, HƏMAS-ın sıxışdırılması və Suriyada Bəşşar Əsəd rejiminin devrilməsi ilə – geniş geriləmələr yaşayıb. İranın hazırda yalnız Yəmən arenalarında – Husilərin İsrail və beynəlxalq nəqliyyat xətlərinə hücumları vasitəsilə – fəaliyyət imkanı qalıb. Tehranın İraqda nüfuzunu gücləndirməyə çalışması da bu zəifliklərin kompensasiya cəhdidir.
Hazırkı vəziyyət belədir: İran və onun “hilalı” zəifləyib, amma nüvə proqramı daha güclüdür. ABŞ və İsrail hücum mövqeyindədir, lakin İranın da bəzi taktiki üstünlükləri qalır.
