BAKI, AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi Einsatzgruppen – gizli nasist qətl dəstələri idi və Üçüncü Reyxin düşməni kimi müəyyən edilən mülki insanları sistematik şəkildə axtarıb qətlə yetirirdilər. İkinci Dünya Müharibəsi (1939–1945) zamanı Alman ordusunun yeni işğal etdiyi ərazilərdə fəaliyyət göstərən Einsatzgruppen 2 milyondan çox insanın ölümünə cavabdeh idi.
Einsatzgruppen-in qurbanları arasında yəhudilər, romanlar, ziyalılar, yerli rəsmilər, kommunistlər, partizanlar və nasist Almaniya dövləti üçün düşmən hesab edilən hər kəs var idi. Xüsusilə yəhudilər, nasistlərin “Yekun Həll” (Final Solution) planının əsas hədəfi idilər. Qurbanlar dərhal kütləvi edam üçün toplanır və ya konsentrasiya düşərgələrinə göndərilirdi. Einsatzgruppen-in fəaliyyəti İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Nürnberq məhkəmələri zamanı tam aydın oldu. Həm sağ qalanlar, həm də bu dəstələrdə birbaşa iştirak edənlər məhkəmədə ifadə verərək onların cinayətlərini ifşa etdilər.
Yekun Həll Planı nə idi?
Reinhard Heydrich (1904–1942), Reyx Təhlükəsizlik Baş İdarəsinin (RSHA – Reichssicherheitshauptamt) ilk rəhbəri idi. Bu qurumun tərkibinə nasistlərin gizli polisi (Gestapo), cinayət polisi (Kripo) və nasist partiyasının hərbi kəşfiyyat xidməti olan Sicherheitsdienst (SD – Təhlükəsizlik Xidməti) daxil idi. Heydrich 1942-ci ilin may ayında Çex müqavimət hərəkatı tərəfindən qətlə yetirildikdən sonra Ernst Kaltenbrunner (1903–1946) RSHA-nın yeni daimi rəhbəri oldu.
Nasist Almaniyasının lideri Adolf Hitler (1889–1945) RSHA-ya üç əsas vəzifə vermişdi: nasizmə düşmən olanları nəzarətdə saxlamaq və onlara qarşı repressiya tədbirləri görmək, kəşfiyyat toplamaq və nasistlər tərəfindən “irqi cəhətdən aşağı” hesab edilən insanları məhv etmək. RSHA bu vəzifələrin heç birində hüquqi məhdudiyyətlərə tabe deyildi. Üçüncü Reyxin düşməni hesab edilən şəxslər konkret cinayətlərdə təqsirli bilinmədən hədəfə alına bilərdi və onlara heç bir hüquqi müdafiə və ya apellyasiya hüququ verilmirdi. Başqa sözlə, istənilən mülki şəxs heç bir səbəb göstərilmədən həbs edilə, həbsxanaya salına və edam edilə bilərdi. Günahsız insanları müdafiə etməyə çalışanlar isə çox vaxt döyülür, həbs edilir və ya edam olunurdular.
Heydrich və onun baş leytenantı Adolf Eyxman (1906–1962) Hitler tərəfindən bir çox şeytani layihələrlə, o cümlədən “Yekun Həll” – yəhudi xalqının tamamilə məhv edilməsi (Holokost) planı ilə vəzifələndirilmişdilər. RSHA-nın hədəfi olan digər “arzuolunmaz” qruplara romanlar, masonlar, kommunistlər, fiziki və ya əqli qüsurları olan şəxslər, eləcə də Üçüncü Reyxə müqavimət göstərə biləcək hər kəs – rahiblər, ziyalılar, həkimlər, dövlət qulluqçuları və müəllimlər də daxil idi.
Alman ordusu yeni ərazilərə, xüsusilə Şərq cəbhəsinə irəlilədikcə daha çox “dövlət düşməni” ilə mübarizə aparmaq lazım gəlirdi. Yeni hədəflər arasında hərbi əsirlər, partizanlar, yerli hökumətin keçmiş üzvləri və əvvəlki rejimin hakimiyyəti ilə əlaqəsi olan hər kəs var idi. Bu “düşmənlərin” məhv edilməsi üçün RSHA-ya tam məxfi mobil qətl dəstələri təşkil etmək tapşırılmışdı. Bu dəstələr irəliləyən alman ordusunun arxasında fəaliyyət göstərir və çox vaxt onunla sıx əməkdaşlıq edirdi. Bu ölüm dəstələri Einsatzgruppen idi.
Einsatzgruppen ilk dəfə 1938-ci ilin martında Anschlussdan (Avstriyanın Almaniyaya birləşdirilməsi) sonra Avstriyada və Hitler Çexoslovakiyanı işğal etdikdən sonra fəaliyyətə başladı. Lakin bu ölüm dəstələrinin fəaliyyəti 1939-cu ildə Polşanın işğalı zamanı xeyli genişləndirildi. Bu kampaniya çərçivəsində 400–600 SS və ya SD üzvündən ibarət yeddi Einsatzgruppen birliyi fəaliyyət göstərirdi. Onlar insanları yerindəcə qətlə yetirir, bütöv kəndləri məhv edir və insanları gettolara köçürmək üçün sistematik şəkildə toplayırdılar.
Qurbanlar arasında kişilər, qadınlar və uşaqlar var idi – uşaqlar da qəsdən hədəfə alınırdı, çünki Heydrich və Eyxman kimi nasistlər valideynlərinin ölümünün qisasını alacaq gələcək nəsillərin yaranmasını istəmirdilər. Polşada, işğaldan cəmi bir həftə sonra SS komandirləri gündə 200 polşalının öldürüldüyü ilə öyünürdülər. Qətllərin miqyası isə sürətlə artırdı.
Einsatzgruppen-in fəaliyyəti və dəhşətləri
Einsatzgruppen o qədər amansız idi ki, bir çox adi alman ordusu zabitləri onların əməliyyatlarından uzaq durmağa çalışırdılar. Buna baxmayaraq, müntəzəm alman ordusu bu dəstələrin fəaliyyətinə cəlb olunmuşdu və tez-tez onlarla əməkdaşlıq edirdi. Eyni zamanda, yerli qruplar – məsələn, antikommunistlər və Sovet İttifaqının işğalından sonra keçmiş yerli hakimiyyət orqanlarından qisas almaq istəyənlər – də bu ölüm dəstələrinə qoşulurdular.
Hitler 1940-cı ildə İngiltərəni işğal etməyi planlaşdırarkən, orada fəaliyyət göstərmək üçün altı Einsatzgruppen dəstəsi ayrılmışdı. İşğal həyata keçiriləcəyi təqdirdə bu ölüm dəstələrinin dərhal həbs etməli olduğu 2800-dən çox tanınmış şəxsin adı “Qara Kitab” (Schwarze Liste) adlı siyahıya salınmışdı. Siyahıda Böyük Britaniyanın Baş naziri Uinston Çörçill (1874–1965), mühacirətdə olan Çexoslovakiya Baş naziri Edvard Beneş (1884–1948), feminist və pasifist Vera Britten (1893–1970) və yazıçı E. M. Forster (1879–1970) kimi müxtəlif sahələrdən olan şəxslər yer alırdı. Bu insanların ortaq cəhəti onların baxışlarının nasist ideologiyası ilə ziddiyyət təşkil etməsi idi.
Şərqdə genişlənmə
1941-ci ilin iyun ayında SSRİ-yə qarşı başlanan Barbarossa Əməliyyatı zamanı Einsatzgruppen yenidən döyüş bölgəsinə göndərildi. Bu dəfə ümumilikdə 3000 nəfərdən ibarət beş qrup təşkil olunmuşdu. Bu dəstələrin üzvləri yenə də SS və SD sıralarından cəlb edilirdi. Keçmiş sovet ərazilərində onların əsas vəzifəsi bütün yəhudilərin edam edilməsi idi. Kommunist Partiyası ilə əlaqəsi olan şəxslər də təqib və məhv edilirdi.
Heydrich bütün sovet məmurlarının, Komintern üzvlərinin, “ekstremist” Kommunist Partiyası üzvlərinin, Kommunist Partiyasının mərkəzi, vilayət və rayon komitələrinin üzvlərinin, Qırmızı Ordu siyasi komissarlarının və yəhudi əsilli bütün kommunistlərin dərhal edam olunması əmrini vermişdi.
Einsatzgruppen Belarus, Moldova, Ukrayna, Latviya, Estoniya, Qərbi Rusiya və hətta Şimali Afrikada gəzdikləri hər yerdə öz dəhşətli və amansız missiyalarını yerinə yetirirdilər. Məsələn, 1941-ci ilin sonuna qədər Litvada yaşayan yəhudilərin 80 faizi edam edilmişdi. Qətliamlar fasiləsiz davam edirdi. Nasistlər digər sahələrdə olduğu kimi bu vəhşilikləri dəqiq şəkildə sənədləşdirirdilər.
Tarixçi Norman Stone qeyd edir:
“1942-ci ilin fevralında Einsatzgruppen 1064 komissar, 56 partizan, 653 psixi xəstə, 44 polyak, 28 rus əsiri, 5 roman və 136 min 421 yəhudinin edam edildiyini bildirdi.”
Einsatzgruppe komandanı Franz Stahlecker, rəhbərlərinə qrupunun hansı ərazilərdə və nə qədər insanı öldürdüyünü göstərən dəqiq bir xəritə təqdim etmişdi. Eyxman isə bu işlərlə fəxrlə danışır və Einsatzgruppen-in ümumilikdə 2 milyon insanı qətlə yetirdiyini iddia edirdi.
Şahid ifadələri
Einsatzgruppen-in qurbanları tez-tez özləri üçün kütləvi məzarlar qazmağa məcbur edilir və sonra atəşə tutulurdular. Müharibədən sonra öldürülməyib sağ qalan bəzi şəxslərin ifadələri və bəzən də qatil hesab edilən şəxslər tərəfindən ölü hesab edilib sağ qalmış insanların şahidlikləri sayəsində bu dəstələrin əməlləri daha geniş şəkildə ifşa olundu. Digər bir icra üsulu isə xüsusi hazırlanmış yük maşınları ilə qurbanların boğularaq öldürülməsi idi. Bu maşınların içərisində qapalı kabinələr olurdu və insanlar ora doldurulurdu. Sonra bu kabinələrə qaz boruları bağlanır, karbon monoksid qazı içəri buraxılırdı. İnsanlar təxminən 15 dəqiqə ərzində boğulurdu. Bu mobil edam maşınlarına cavabdeh SS bölməsi sadəcə “T4” kimi tanınırdı.
1942-ci ildə kütləvi edamdan möcüzəvi şəkildə sağ çıxan Polşa yəhudisi Avraham Aviel hadisələri belə xatırlayırdı:
“Hamımız qəbiristanlığın yaxınlığında bir yerə gətirildik. Qarşımızda uzunluğu təxminən 80–90 metr olan bir çuxur vardı. Hər kəs diz çökdürülmüşdü, baş qaldırmaq qadağan idi. Mən mərkəzin yaxınlığında oturdum və qarşıya baxanda o uzun çuxuru gördüm. Sonra, iyirmi-otuz nəfərlik qruplar çuxurun kənarına gətirilirdi və orada güllələnirdilər.”
Waffen-SS polkovniki Karl Wolff isə Şərq cəbhəsində Heinrich Himmlerin şəxsən iştirak etdiyi bir edam metodunu belə təsvir edir:
“Təfərrüata varmadan deyim ki, açıq bir qəbir qazılmışdı və heç bir məhkəmə olmadan partizanlar və ya onlarla əlaqədə şübhəli bilinən şəxslər ora gətirilmişdilər. Onlara əmr verilirdi ki, qəbirə atlanıb üzüqoylu uzansınlar. Bəzən isə birbaşa qəbrin kənarında güllələnirdilər…”
Alman mühəndisi Hermann Gräbe, Einsatzgruppen tərəfindən törədilmiş bir vəhşiliyin şahidi olmuşdu. Tarix 2 oktyabr 1942-ci il, yer isə Ukraynadakı Dubno şəhəri idi. Onun Nürnberq məhkəməsində verdiyi ifadə sübut kimi qəbul edilmişdi:
“Əraziyə yaxınlaşdım və böyük torpaq yığınlarını gördüm – təxminən 30 metr uzunluqda və 2 metr hündürlüyündə. Bir neçə yük maşını bu torpaq yığınlarının qarşısında dayanmışdı. Silahlı Ukrayna milisi bir SS zabitinin nəzarəti altında insanları maşınlardan endirirdi. Onların paltarlarında sarı nişanlar vardı – bu da onların yəhudi olduğunu göstərirdi. Birbaşa çuxurlara tərəf getdim və o an bir neçə atəş səsi eşitdim. İnsanlar – kişilər, qadınlar, uşaqlar – soyunmağa məcbur edilirdilər. Ayaqqabılar, üst geyim, alt paltarlar ayrı-ayrı yığılırdı. Təxminən 800–1000 cüt ayaqqabı və böyük miqdarda alt paltarı yığılmışdı. İnsanlar ağlamadan və fəryad etmədən soyunur, ailə üzvləri ilə vidalaşır və bir-birilərinə sarılırdılar. On beş dəqiqə orada dayandım – heç kimdən mərhəmət dilənən bir səs eşitmədim. Bir qoca qadın bir uşağı qucağına alıb ona mahnı oxuyur, uşaq isə gülümsəyirdi. Bir ata on yaşlı oğlunun əlindən tutub, gözləri dolu halda ona nəsə izah edirdi. Sonra bir SS zabiti başqa zabitə nəsə dedi, o da iyirmi nəfəri sayaraq onlara torpaq təpəsinin arxasına keçməyi əmr etdi. Torpaq yığınının ətrafında gəzərkən böyük bir qəbir gördüm. Cəsədlər bir-birinin üstünə yığılmışdı, yalnız başları görünürdü. Hamısının başlarından qan axırdı. Bəziləri hələ də hərəkət edirdi. Təxminən min nəfərin artıq çuxurda olduğunu düşünürdüm. Tamamilə çılpaq insanlar pilləkənlə aşağı enir, ölü və ya yaralı bədənlərin üzərindən keçərək göstərilən yerə uzanırdılar. Onlar öz yaxınlarına toxunur, yumşaq səslə danışırdılar. Birdən güllə səsləri eşitdim. Cəsədlər tərpənirdi. Bu uzun çəkmədi. Növbəti qrup artıq yaxınlaşırdı…”
Otto Ohlendorf-un ifadəsi və son etiraflar
General-mayor Otto Ohlendorf, Şərq cəbhəsində – xüsusilə Cənubi Ukrayna və Krımda fəaliyyət göstərən Einsatzgruppe D-nin komandiri idi. Nürnberq məhkəməsində verdiyi ifadəsində insanların necə qətlə yetirildiyini bu sözlərlə izah edirdi:
“Qrup bir kəndə və ya şəhərə daxil olurdu və orada yaşayan, rəsmi statusa malik yəhudilərdən bütün əhalini – xüsusilə də yəhudiləri – meydana toplamaq əmr olunurdu. Onlardan dəyərli əşyalarını təhvil vermək tələb edilirdi. Sonra onları edam yerinə aparırdılar. Orada insanlara atəş açılırdı. Bəziləri diz üstə, bəziləri ayaq üstə güllələnirdi. Cəsədləri isə birbaşa qazılmış xəndəyə atılırdı.”
Məhkəmədə müttəhimlər kürsüsündə ona, bölüyünün nə qədər insanı öldürdüyü soruşulduqda, Ohlendorf tərəddüd etmədən cavab verdi:
“1941-ci ilin iyunundan 1942-ci ilin iyununa qədər Einsatzgruppe 90 min insanı məhv edib.”
Einsatzgruppen-in fəaliyyəti nasist Almaniyasının Holokost planının ən vəhşi və sistemli hissələrindən biri idi. Onlar sadəcə bir müharibə cinayəti maşını deyildilər, həm də nasist ideologiyasının icraçıları və onun təmizləmə siyasətinin simvolu idilər. Nürnberq məhkəmələrində sağ qalan qurbanların ifadələri və icraçıların etirafları bu cinayətləri tarix qarşısında sənədləşdirdi və ifşa etdi.