İllüstrasiya: Lina Jaradat

Bakı,AzerVoice

İsrailin Qəzzadakı müharibəsi, Fələstin milli hərəkatının inkişafı və israillilərlə fələstinlilər arasında münaqişə tarixinin bəlkə də ən kritik həddini yaşayır. Bir çoxları hesab edirlər ki  bu yeni “Yaxın Şərqin” dizayn edilməsidir. Heç şübhəsiz Qəzzada müharibə bitəcək lakin, nə Qəzza nə, nə Həmas, nə fələstinlilər nə də İsrail “Aqsa Tufanı”ndan əvvəl olduğu kimi olmayacaq.

Bu hadisə Yaxın Şərqdə bundan sonra baş verəcəklərin əsasını təşkil edəcək çox əhəmiyyətli bir hadisə kimi tarix səhifələrində yerini alacaq.

Qəzzadakı müharibə, İsrailin 1948 və 1967-ci illərdə apardığı ən mühüm iki müharibə qədər əhəmiyyətli olacaq.

Bunlardan birincisi, 1948-ci ildə baş verən müharibə, Nəkbə (Böyük Fəlakət), İsrail Dövlətinin yaranması və qaçqın probleminin ortaya çıxması ilə nəticələndi.

İkincisi, müharibə İsrailin ərəb dünyası tərəfindən tanınan bir dövlətə çevrilməsinə və Fələstin milli hərəkatının yüksəlişinə, onu fələstinliləri təmsil edən siyasi formasiyaya çevrilməsinə gətirib çıxardı.

Qəzzada indiki müharibə də işğal olunmuş ərazilərdə birincisi 1987-1993-cü illər, ikincisi isə 2000-2004-cü illər arasında baş vermiş iki intifada (üsyanlar) kimi dönüş nöqtəsi kimi tarixə düşəcək.

Birinci İntifada 1993-cü ildə Oslo Sazişlərinin imzalanması Fələstin Azadlıq Təşkilatının (FAT) rolunun qismən azalması, qaçqın məsələsinin marjinallaşdırılması və 1967-ci ildə işğal olunmuş İordan çayının qərb sahilində və Qəzza zolağında bəzi torpaqların əhalisinin boşaldılması ilə nəticələndi.

İkinci İntifada status, liderlik və güc balansında Fəth Hərəkatı (Fəth) ilə rəqabət aparan HƏMAS Hərəkatının Fələstin səhnəsində yüksəlişi ilə nəticələndi.

Bu yüksəliş Fələstin milli hərəkatının təbiətində, onun mübarizə və danışıq formalarında, xalq səviyyəsində,Fələstin siyasi sistemi daxilində və xarici əlaqələri səbəbindən tətbiq etdiyi parçalanmanın göstəricisi idi.

Həmas Hərəkatı və hökuməti

HƏMAS Birinci İntifadanın əvvəlində (1987) Fələstinlilər və İordaniyalılar tərəfindən Müsəlman Qardaşlar Təşkilatının (İxvan əl-Müslimin) davamı olaraq yaradılıb. 1960-cı illərin ortalarında FATH-in başlatdığı və səksəninci illərin sonunda da davam edən  silahlı mübarizəyə qatılmayan HƏMAS hərəkatı 22 il sonra Fələstin Azadlıq Təşkilatının “çətiri altına” girmədi. Bu vəziyyət FATH ixtilaflara, rəqabətə və münaqişələrə səbəb oldu.

HƏMAS Hərəkatı yarandıqdan qısa müddət sonra Fələstin hərəkatında onilliklər ərzində hakim mövqe tutan FATH-a rəqib oldu. Daha sonra 2006-cı il seçkilərində onu məğlub edərək Fələstin hökumətini qurmaq hüququ qazandı. HƏMAS hökumət Fələstində bütün gücün prezidentin əlində olduğu siyasi sistemin olması  eləcə də, FATH ilə siyasi gündəmlərindəki fərq səbəbindən uğursuz oldu.
Uğursuzluğun digər səbəbi də İsrailin həll prosesindən qaçması səbəbindən HƏMAS-ın FAHT kimi siyasi həll yolu variantına qarşı olması idi. HƏMAS hesab edirdi ki, Siyasi yol uğurlu olsaydı FAHT nə isə nailiyyət əldə edə bilərdi.
Bununla belə, HƏMAS bir çox məsələlərdə uğursuzluğa düçar oldu, uyğun və aydın siyasi və döyüş strategiyasına malik olmadı. İordan çayının qərb sahilindəki rəqibi FATH-dən daha yaxşı model təklif edə bilməyərək yalnız Qəzza ilə məhdudlaşan avtoritetə ​​çevrildi.

Analitiklər hesab edirlər ki,HƏMAS-ın problemi ondan ibarət idi ki, məcburedici üsul və tədbirlərlə Qəzzədəki fələstinlilərə öz münasibətini və dünyagörüşünü sırımağa çalışırdı. HƏMAS-ın islamçı hərəkat imici onun milli hərəkata çevrilməsinə mane olub.

Buna görə də HƏMAS siyasi hərəkat və dini hərəkat olmaq, milli hərəkat olmaq ilə siyasi islamçı hərəkat olmaq və ya azadlıq hərəkatı olmaq ilə avtoritet olmaq arasında var-gəl edirdi. Sadalananların hamısının öz tələbləri, funksiyaları və məqsədləri var.

Nəticədə HƏMAS nəzarət etdiyi ərazilərdə cəmiyyəti idarə edə bilmədi, təhlükəsizlik aparatı, vergilər və idarəetmənin hərbi aspekti sosial və iqtisadi inkişaf ölçüsündən üstün oldu.
Bunu edərkən, siyasi islamçı hərəkatların başqa baxışlara hörmətlə yanaşmağı, cəmiyyətdə müxtəlifliyi və plüralizmi zənginləşdirməyi, iştirak və hakimiyyətin rotasiyası prinsipini qəbul etməyi nəzərdə tutan demokratik quruluşa çevrilə biləcəyinə inam verə bilmədi.

HƏMAS təbii ki, hakimiyyətdən əl çəkə, milli azadlıq hərəkatı, müqavimət hərəkatı olaraq qala bilər.

Lakin HƏMAS-ın dərk edə bilmədiyi ən mühüm şey o idi ki,  daha çox Qəzza zolağının iqtisadi inkifına üstünlük vermək lazım idi. Təbii ki, nəzərə almaq lazımdır ki HƏMAS bunu etməyə çalışsa da İsrailin blokadası, Misirin sərhədləri bağlaması iqtisadi inkişafa mane olan əsas amil idi.

HƏMAS Qəzza zolağına təkcə azad edilmiş ərazi kimi deyil, həm də Fələstinin azad edilməsi üçün “müqavimət bazası”  kimi görürdü. Bu, İsrailin 2007-ci ildən Qəzza zolağına ciddi blokada tətbiq etməsinə və bir çox dağıdıcı müharibələrə (2008, 2012, 2014, 2021, 2023 və davam edən) səbəb olub.

Qəzzadakı fələstinlilər bütün dünyanın gözü qarşısında İsrailin apardığı soyqırım müharibəsi ilə üzləşib

HƏMAS-ın Qəzza zolağının Fələstin administrasiyası altında azad edilmiş zonaya çevrilməsi seçimi var idi ki, bu da dünyaya gələcək Fələstin dövləti üçün model təklif edəcək, təhsil, inkişaf və institutların qurulmasına diqqət yetirəcəkdi.
HƏMAS Qəzza zolağına dünyadan, reallıqdan, beynəlxalq ictimaiyyətdən və ərəb dünyasından təcrid olunmuş, şişirdilmiş davranışlarla, siyasi hakimiyyəıtinin nəyi və necə  edə bilməyəcəyini tam bilməyən müəyyən zonaya çevirə bildi. Bu tam olaraq belə olmsa da , son beş iləd dünya ictimaiyyətində bu fikir formalaşdırıldı.

Həqiqət budur ki, bu çətin, qarışıq və təhlükəli təcrübənin bütün mürəkkəbliyinə baxmayaraq, HƏMAS ərəb dünyasındakı bütün siyasi hərəkatlar kimi, istər siyasi islamçı, istərsə də dünyəvi, solçu və ya sağçı, millətçi və ya beynəlmiləlçi olsun, tənqidə öyrəşməmişdi.

Siyasi islamçı hərəkatların digərlərindən başqa bir fərqi odur ki, onlar öz siyasət və rəftarlarına bir növ müqəddəslik aid etməyə çalışırlar, bununla da qurbanı müqəddəsləşdirmək bəhanəsi ilə özlərini məsuliyyət, tənqid və məsuliyyət çərçivəsindən çıxarırlar.

Qəzzada müharibə, HƏMAS-ın hərbi qanadı İzzəddin əl-Qəssam Briqadalarının Qəzza zolağının sərhədi boyunca İsrail yaşayış məntəqələrinə və hərbi bazalarına hücum etməsi ilə başladı. HƏMAS-ın hücumu İsrail üçün təhlükəsizlik, kəşfiyyat və hərbi baxımdan böyük və misli görünməmiş zərbə idi.

HƏMAS-ın hücumu cəmi bir neçə saat davam etsə də, İsrail bunu 7 oktyabr 2023-cü ildən 200 gündən çox davam edən dağıdıcı müharibəyə çevirdi. Üstəlik, hücum təşəbbüsü İsrail ordusuna keçdikdən sonra HƏMAS hücumdan müdafiəyə keçdi. Döyüş meydanı da Qəzza ətrafındakı İsrail yaşayış məntəqələrindən Qəzza zolağının bütün şəhərlərinə çevrildi.

Nəticədə, HƏMAS nə öz xalqını müdafiə edə bildi, nə İsrail ordusunun bütün Qəzzada irəliləyişini dayandıra bildi, nə də çoxlu sayda fələstinlinin bir bölgədən digərinə köçünün qarşısını ala bildi.

HƏMAS İsrailin Qəzza zolağının 70 faizini və ya daha çoxunu, o cümlədən iki milyondan çox fələstinlinin evlərini, xəstəxanaları, məktəbləri, universitetləri, ictimai binaları, küçələri və infrastrukturu məhv etməsinə mane ola bilmədi. Qəzzanın əksər şəhərlərə su, qida, elektrik, yanacaq və dərman tədarükünü kəsməsinə mane ola bilmədi. Qəzzadakı fələstinlilər bütün dünyanın gözü qarşısında İsrailin apardığı soyqırım müharibəsi ilə üzləşib.

İsrailin 7 aya yaxındır apardığı soyqırım müharibəsi onu göstərir ki, onun əsl məqsədi çaydan dənizə qədər bütün fələstinliləri bölgədən çıxarmaqdır.

HƏMAS münaqişəni davam etdirə və İsrail ordusunun girovları xilas etməsinin qarşısını ala bilsə də, bu fəlakətli təcrübə HƏMAS rəhbərliyinin cəmiyyəti bu müharibəyə hazırlamaq və İsrailin repressiyalarından qorunmaq üçün kifayət qədər hazırlıqlı olmadığını ortaya qoydu.

Bundan əlavə, onun oktyabrın 7-də baş verən hücumla nəyi hədəflədiyi hələ də bəlli deyil.

Oktyabrın 7-də İzzəddin Əl-Qəssam Briqadaları komandiri Məhəmməd əd-Deyfeyn bəyanatına görə, bu, “azadlıq müharibəsi, işğalçı İsrailin məğlubiyyəti və işğalçı İsrailin məğlubiyyəti üçün vəd edilmiş gün”dür.

Üstəlik, HƏMAS-ın uğursuzluğunun səbəbi müqavimətlə müharibə arasındakı fərqi bilməmək idi.

Müqavimət düşmənin zəif tərəflərini hədəfə alaraq, onun güclü tərəflərindən yayınmaqla, ordusunu mümkün qədər zərərsizləşdirməklə, onun hərbi arsenalından istifadəsini çətinləşdirm’ cəmiyyətininək üçün “vur və qaç” stateqiyasından istifadə etməkdir.

Qəzzada isə müqavimət yox əsl müharibə gedir və müharibə Fələstin xalqı üçün yeni bir fəlakətlə nəticələndi. Bunun HƏMAS-ın təbiəti ilə heç bir əlaqəsi yox idi. Çünki siyasi və ya mübarizə variantının qiymətləndirilməsi, onun Fələstin, ərəb ölkələri və beynəlxalq ictimaiyyətin şərtlərinə uyğunluğu, düzgünlük dərəcəsi və qurbanlar vermək qabiliyyəti baxımından eyni vəziyyət FATH və ya digər sol hərəkatlara da aiddir.

Müharibədə taktiki cəhətdən uğurlu olduğunu deyən HƏMAS, İsrailin gücünü qiymətləndirmədiyi, təhlükəsizliyinin və üstünlüyünün beynəlxalq dairələr tərəfindən təmin olunduğunu anlamadığı üçün bu hücumu həyata keçirməyə qərar verdi. Digər tərəfdən Qəzza əhalisi də uzun müharibəyə hazır deyildilər və HƏMAS-ın onları bnuna hazır etməsi mümkün deyildi.

İsrail Qəzza zolağında apardığı müharibənin məqsədinin HƏMAS-ı məhv etmək, israilli girovları xilas etmək və oktyabrın 7-də növbəti hücumun qarşısını almaq olduğunu iddia edir.
Lakin İsrailin təxminən 7 aya yaxındır davam edən soyqırım müharibəsi göstərir ki, bu müharibənin əsas məqsədi çaydan dənizə qədər bütün fələstinliləri bölgədən çıxarmaq, İsrailin tarixi Fələstin torpaqlarında hegemonluğunu gücləndirməkdir.

Bunlar İsrailin əsl məqsədləri olsa da, HƏMAS-ın bu hədəflərdən yayındırmaq üçün olduqca məhdud imkanları var. Çünki İsrail ordusunu məğlub edəcək gücə malik deyil, bunu gözləmək də mümükün deyil.

Üstəlik, HƏMAS nə İsrailin Qəzza zolağının heç bir hissəsinə hücumunu dəf edə bilməz, nə Qəzzadakı əhalisini qorumaq imkanlarına malik deyil.

Bununla belə, münaqişə davam etdikcə, HƏMAS ona qarşı beynəlxalq təzyiqlər və ərəb ölkələri səviyyəsində təcrid olunaqla, ki milyondan çox fələstinlinin müharibə şəraitində yaşaması nəticəsində yaranan böyük maliyyə, mənəvi və siyasi təzyiqlərlə qarşısında imkanlarını tam olaraq xərcləyib.

Bütün bunları nazərə alsaq deyə biləri ki, Fələstin xalqı və Fələstin milli hərəkatı çox mühüm tarixi dönüş nöqtəsindədir.
Sual oluna bilər ki, müharibədən və ya fələstinlilərə qarşı aparılan ən uzun, ən ölümcül və ən dağıdıcı müharibə sonrası HƏMAS-ın taleyi necə olacaq?

HƏMAS məhdud seçimlərlə üzləşir. Problem ondadır ki, İsrail bütün bunlardan sonra şərtlərini qəbul edə bilmədiyi üçün bu əlverişsiz şəraitdə soyqırım müharibəsini dayandıracaq və hədəflərini başqa istiqamətə yönəldəcək bir çıxış və ya geri çəkilmə planı hazırlamayıb.
İsrailin girov kartının da zəif və etibarsız olduğu ortaya çıxdı. Ona görə də HƏMAS atəşkəsin olub-olmaması, müharibənin dayanıb-durmaması qarşısında çıxılmaz vəziyyətdədir.

İsrail Qəzzaya hücumlarını dayandırsa belə, 70 faizi və ya bəlkə də daha çox dağıdılmış Qəzza zolağı insani, memarlıq və iqtisadi cəhətdən mövcud olmayacaq.

Bütün bunlar həm də oktyabrın 7-nə, yəni müharibədən əvvələ qayıtmaq ideyasının nə qədər boş bir arqument olduğunu ortaya qoyur. Çünki keçmişə qayıtmaq mümkün deyil. Məhv edilənlər, məhv edilənlər, hətta HƏMAS da artıq müharibədən əvvəlki kimi deyil.

Nəhayət, Fələstin, İsrail, ərəb ölkələrinin və beynəlxalq tərəflərin şərtləri, məlumatları və resursları imkan verərsə, Qəzza zolağına oktyabrın 7-dən əvvəlki vəziyyətinə qayıtmaq üçün onilliklər və on milyardlarla dollar lazımdır.

Yuxarıda qeyd olunanlar çərçivəsində bütün bu hadisələrdən sonra HƏMAS-ın gələcək taleyi müzakirə oluna, emosiyalardan, istəklərdən, ideoloji meyarlardan  uzaq, faktiki əsaslar və məlumatlar əsasında siyasi variantlara dair ssenarilər hazırlana bilər.

Bu ssenarilərdən bəziləri aşağıdakılardır:

1- Şərəfli çıxış və ya geri çəkilmə ssenarisi. Biz bunun İordaniyadan (1970) Livana (1982) qədər Fələstin milli hərəkatının keçmiş təcrübəsində və Oslo Sazişlərinin imzalanması ilə (1993) azadlıq hərəkatından hakimiyyətə keçid zamanı şahidi olduq. Qəzzadakı HƏMAS liderlərinin xaricə gedəcəyinə dair sızıntılar var ki, Fələstin, ərəb dünyası və beynəlxalq səviyyədə bəzi tənzimləmələr aparılmasa, HƏMAS çətin ki, bunu qəbul etsin. Bu o deməkdir ki, HƏMAS siyasi və ideoloji bir quruluş olaraq Fələstin xalqının və Fələstin milli hərəkatının toxumasının bir parçası olaraq qalacaq, yəni yox olmayacaq.

2- İnteqrasiya ssenarisi. Bu ssenari HƏMAS-ı Fələstin milli hərəkatı, Fələstin Azadlıq Təşkilatı və Fələstin Muxtariyyətinin çətiri altına yerləşdirmək və eyni zamanda müstəqil Fələstin dövlətinin qurulmasına əsaslanan həll yolunu qəbul etmək deməkdir. Bu həm HƏMAS, həm də fələstinlilər üçün əlverişli ssenaridir. Ancaq bəzi ərəb ölkələri buna etiraz edə bilər. HƏMAS üçün mövcud olan bütün variantlar həm Həmas, həm də fələstinlilər üçün çətin, bahalı və ağrılıdır.

3- Ərəb və beynəlxalq güc ssenarisi. Xüsusilə İsrailin Qəzzanın Fələstin Rəhbərliyinə təhvil verilməsi ilə bölgəyə ərəb və beynəlxalq güclərin daxil edilməsi,fələstinlilərə yardımın nəzarəti və çatdırılması və Qəzzanın yenidən qurulması.

4- “Fələstin Hizbullahı” kimi HƏMAS və ya HƏMAS daxilindəki meyllər müəyyən məqamlarda Livandakı Hizbullah və İraqdakı Xalq Səfərbərlik Qüvvələrinin (Həşd əl-Şaabi) təcrübələrini təqlid etməyə doğru dəyişmiş ola bilər. Bu, ona hakimiyyətdə olmağın nəticələrindən və ya şübhələrindən qaçmağa, nəticələrə görə məsuliyyətdən qurtulmağa və müqavimət hərəkatı kimi mövqeyini gücləndirməyə im kqn verəcək. Lakin problem ondadır ki, əvvəllər mövcud olan bu variant Qəzzada müharibədən sonra iştirak edən bütün tərəflər üçün çətin, hətta qeyri-mümkün ola bilərdi.

5- Ən uzaq seçim ssenarisi. “Cihad; “Ya zəfər, ya şəhidlik” şüarı ilə son nəfəsə qədər mübarizəyə davam etmək deməkdir. Bu variant qəhrəmancasına seçim olsa da, həm də faciəli variantdır, çünki İsrail HƏMAS-la müqayisə olunmayacaq dərəcədə çox resursa malikdir və dünyanın ən güclü ölkələrindən aldığı dəstək davam etməkdədir.

HƏMAS qarşısındakı bütün variantlar həm HƏMAS, həm də fələstinlilər üçün çətin, baha başa gəlir və ağrılıdır. Buna görə də, xüsusən də HƏMAS artıq heç bir şərt irəli sürmək iqtidarında olmadığı üçün İsraili yuxarıda qeyd olunan məqsədlərdən yayındıracaq variantları axtarmalıdır. Lakin qorxuludur ki, bu ssenarilərdən heç biri fələstinliləri yeni faciədən xilas edə bilməyəcək. Təəssüf ki, xüsusilə qəzzalıların və ümumilikdə bütün fələstinlilərin başına gələnlərin faciədən başqa adı yoxdur.

*Bu məqalə Londonda yerləşən “Əl Məcəlla” jurnalından “AzerVoice” tərəfindən tərcümə edilib. (MÜƏLLİF MACED KEYALİ)