BAKI,AzerVoice
Kondoliza "Kondi" Rays (ing. Condoleezza “Condi” Rice; 14 noyabr 1954-cü ildə anadan olub) - amerikalı diplomat, siyasi elmlər üzrə alim və 2020-ci ildən bəri Stenford Universitetinin Huver İnstitutunun 8-ci direktoru. Respublikaçılar Partiyasının üzvü olan Rays 2005–2009-cu illərdə ABŞ-ın 66-cı dövlət katibi, 2001–2005-ci illərdə isə ABŞ-ın 19-cu milli təhlükəsizlik müşaviri vəzifələrində çalışıb.
O, ABŞ tarixində birinci afroamerikalı qadın dövlət katibi və ilk qadın milli təhlükəsizlik müşaviri olub. 2008-ci ildə Barak Obamanın prezident seçilməsinə qədər, Kondoliza Rays və onun sələfi Kolin Pauell ABŞ federal icra hakimiyyəti tarixində ən yüksək vəzifəyə yüksəlmiş afroamerikalılar sayılırdılar (dövlət katibi vəzifəsi prezidentlik ardıcıllığında dördüncü yerdə dayanır).
Rays dövlət katibi təyin olunduğu dövrdə ABŞ tarixində prezidentlik ardıcıllığında ən yüksək mövqedə olan qadın idi.
Rays Alabama ştatının Birmingem şəhərində, anadan olub və böyüyüb. O, bakalavr dərəcəsini Denver Universitetində, magistr dərəcəsini isə Notre Dame Universitetində siyasi elmlər üzrə alıb. 1981-ci ildə Denver Universitetinin Beynəlxalq Tədqiqatlar Məktəbindən fəlsəfə doktoru (PhD) dərəcəsini əldə edib.
Kondoliza Rays ilk dəfə Dövlət Departamentində Cimmi Karter administrasiyası dövründə çalışıb, daha sonra Prezident Corc H. V. Buşun dövründə Milli Təhlükəsizlik Şurasında Sovetlər və Şərqi Avropa üzrə məsləhətçi kimi xidmət edib. Bu illər SSRİ-nin dağılması və Almaniyanın yenidən birləşməsi dövrünə təsadüf edirdi (1989–1991).
Akademik karyerasına Stenford Universitetində davam edən Rays 1993–1999-cu illərdə universitetin prorektoru (provostu) olub. 17 dekabr 2000-ci ildə o, Prezident Corc V. Buş administrasiyasına milli təhlükəsizlik müşaviri kimi qoşulub. Buşun ikinci prezidentlik müddətində Rays Kolin Pauelli əvəz edərək dövlət katibi təyin olunub və beləliklə, bu vəzifəni tutan ilk afroamerikalı qadın, Kolindən sonra ikinci afroamerikalı, və Madelin Olbraytdan sonra ikinci qadın olub.
Dövlət katibi kimi təsdiqdən sonrakı siyasət və akademiyaya dönüş
Dövlət katibi kimi təsdiqləndikdən sonra Rays dünyada, xüsusilə də Yaxın Şərqdə məsuliyyətli demokratik hökumətlərin sayını artırmağa yönələn “Transformasiya diplomatiyası” siyasətini irəli sürdü. Bu siyasət bir sıra çətinliklərlə üzləşdi: Fələstində HƏMAS seçkilərdə çoxluq qazandı, Səudiyyə Ərəbistanı və Misir kimi nüfuzlu ölkələr isə (ABŞ-ın dəstəyilə) avtoritar sistemlərini qoruyub saxladılar. Rays bu müddətdə “Millennium Challenge Corporation” Direktorlar Şurasına da sədrlik edirdi.
2009-cu ilin martında Rays Stenford Universitetinə qayıdaraq siyasi elmlər üzrə professor və Huver İnstitutunda Tomas və Barbara Stivenson adına Baş Elmi İşçi oldu. 2010-cu ilin sentyabrından Stenford Biznes Məktəbinin müəllim heyətinə qoşuldu və onun Qlobal Biznes və İqtisadiyyat Mərkəzinin direktoru təyin edildi. 2020-ci ilin yanvarında elan olundu ki, o, 1 sentyabr 2020-dən Huver İnstitutunun direktoru Tomas V. Gilliganı əvəz edəcək. Rays Dropbox və Makena Capital Management, LLC şirkətlərinin Direktorlar Şurasının üzvüdür.
Onun anası Ancelina (qızlıq soyadı Rey) Rays - orta məktəbdə təbiət elmləri, musiqi və natiqlik müəllimi, atası Con Uesli Rays kiçik - orta məktəbdə peşəyönümü məsləhətçisi, presviterian keşişi və Alabama, Tuskaluza şəhərindəki tarixən qaraidili kolleclərdən Stillman Kollecində tələbə işləri üzrə dekanın - yeganə övladıdır.
“Condoleezza” adı italyanca musiqi termini con dolcezza-dan (“şirinliklə, zərifliklə”) götürülüb. Onun kökləri Vətəndaş Müharibəsindən əvvəllərə uzanır; azadlığa buraxıldıqdan sonra bir müddət ailə üzvləri payçı (sharecropper) kimi çalışıblar. PBS-in Finding Your Roots verilişində aparılan genetik testə görə, Raysın mənşə tərkibi təxminən 51% afrika, 40% avropa, 9% asiya və ya yerli amerikalı, ana xətti (mtDNA) isə Kamerunun Tikar xalqına gedib çıxır.
Rays 2017-ci ildə nəşr olunan “Demokratiya: Azadlığa Uzun Yolun Hekayələri” kitabında yazır: “Anam tərəfdən ulu nənəm Zina müxtəlif sahibi olan beş qul sahibindən uşaq doğmuşdu”, “Atam tərəfdən nənəm Culiya Hed isə qul sahibinin soyadını daşıyırdı və o, onu elə üstün tuturdu ki, oxumağı ona öyrətmişdi.”
1967-ci ildə ailə Denverə (Kolorado) köçüb. Rays Çerri Hills Villicdə yalnız qızlar üçün katolik liseyi olan St. Marys Academydə oxuyub və 1971-ci ildə 16 yaşında məzun olub. Daha sonra atası həmin vaxt orada çalışdığı üçün Denver Universitetinə daxil olub.
Əvvəlcə musiqə ixtisası üzrə oxuyan Rays ikinci kursdan sonra Aspen Musiqi Festivalı və Məktəbinə gedib. Orada istedad baxımından özündən daha güclü tələbələrlə tanış olduğunu, professional pianoçu kimi perspektivlərinə şübhə etdiyini deyir və ixtisası dəyişməyi düşünməyə başlayır. Yozef Korbelin tədris etdiyi Beynəlxalq Siyasət kursunu keçdikdən sonra onun Sovet İttifaqına və beynəlxalq münasibətlərə marağı yaranır. Rays sonradan (gələcəkdə ABŞ dövlət katibi olacaq) Madelin Olbraytın atası Yozef Korbeli həyatında mərkəzi fiqur kimi təsvir edirdi.
1974-cü ildə, 19 yaşında, Phi Beta Kappa cəmiyyətinə qəbul olunur.1975-ci ildə Notre Dame Universitetində siyasi elmlər üzrə M.A. dərəcəsi aldı. 1977-ci ildə Karter administrasiyası dövründə Dövlət Departamentinin Təhsil və Mədəniyyət İşləri Bürosunda təcrübəçi kimi ilk dəfə işləyib. 1979-cu ilin yayında Moskva Dövlət Universitetində rus dili üzrə təhsil alıb, Kaliforniyanın Santa Monika şəhərində RAND Corporationda təcrübə keçib.
Rays 1982-ci ilə qədər Demokrat idi; sonradan Cimmi Karter administrasiyasının xarici siyasəti ilə razılaşmadığı və atasının təsiri səbəbindən Respublikaçı Partiyasına keçdi. 2000-ci il Respublikaçıların Qurultayında belə demişdi: “Atam 1952-ci ilin Cim Krou Alabama ştatında demokratlar onu səsvermə üçün qeydiyyata almadığı üçün bizim partiyaya qoşuldu. Respublikaçılar isə qeydiyyatdan keçirdilər.”
Rays 1981–1987-ci illərdə Stenford Universitetində siyasi elmlər üzrə assistent professor, 1987–1993-cü illərdə isə dosent olub. O, Sovet İttifaqı üzrə ixtisaslaşmışdı və 1980-ci illərin ortalarında UC Berkeley professoru Corc V. Breslauerin rəhbərlik etdiyi Berkeley–Stenford birgə proqramında mühazirələr oxuyurdu.
Milli Təhlükəsizlik Müşaviri (2001–2005)
2000-ci ilin dekabrında Prezident Corc V. Buş Kondoliza Raysı Milli Təhlükəsizlik Müşaviri təyin etdi. Bununla o, bu vəzifəni tutan ilk qadın oldu. ABŞ mediası onu həm “sərt xasiyyətli döyüşçü”, həm də “incə davranışlı diplomat” kimi xarakterizə edərək “Warrior Princess” (“Döyüşçü şahzadə”) ləqəbini vermişdi.
2001-ci ilin yayında Rays, Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin (MKİ) direktoru Corc Tenet ilə bir neçə dəfə görüşərək Əl-Qaidənin mümkün hücumları barədə məlumat aldı. 10 iyul 2001-ci ildə Tenet onunla Ağ Evdə “təcili görüş” keçirərək ABŞ-a qarşı yaxın hücum təhlükəsi barədə xəbərdarlıq etdi. Rays məsələ ilə bağlı Müdafiə naziri Donald Ramsfeld və Baş prokuror Con Eşkroftun da məlumatlandırılmasını istədi.
Lakin 6 avqust 2001-ci il tarixli “Bin Laden ABŞ-a zərbə endirmək niyyətindədir” adlı Prezidentin gündəlik brifinqi Rays tərəfindən “tarixi məlumat” kimi qiymətləndirildi. O, bu sənədin “keçmiş hesabatlara əsaslandığını” bildirdi. Daha sonra məlum oldu ki, hesabatda Bin Ladenin ABŞ-a qarşı hazırkı planlarından da bəhs olunurdu.
Rays 11 sentyabr 2001-ci il səhəri yeni milli təhlükəsizlik strategiyasını açıqlamalı idi - bu strategiyanın əsas elementi raketdən müdafiə sistemi idi və o zaman terrorizm təhlükəsi ikinci dərəcəli məsələ kimi görünürdü. Hücumlar baş verdikdən sonra Rays Prezident Buşun ən yaxın strateqlərindən birinə çevrildi və ABŞ-ın Əfqanıstan və İraq siyasətinin əsas memarlarından oldu.
İraq müharibəsi və kütləvi qırğın silahları məsələsi
Rays 2003-cü ildə İraqa hücumu tam dəstəkləyən əsas simalardan biri idi. 8 dekabr 2002-ci ildə İraq BMT-yə kütləvi qırğın silahları ilə bağlı hesabat təqdim etdikdən sonra o, The New York Times qəzetində “Niyə bilirik ki, İraq yalan danışır” başlıqlı məqalə dərc etdirdi.
10 yanvar 2003-cü ildə CNN-ə müsahibəsində isə məşhur ifadəsini işlətmişdi: “Biz tüstülənən silahı gözləmək istəmirik - o, artıq göbələk şəklində bir bulud ola bilər.”
Bu sözlər sonradan ABŞ-ın İraqa hücumunun simvolik bəraəti kimi dəyərləndirildi. Lakin müharibədən sonra İraqda nüvə silahı tapılmadıqda, Raysın bəyanatları “aldadıcı və manipulyativ” adlandırıldı.
2003-cü ilin oktyabrında o, İraqın sabitləşməsi üzrə Qrupa rəhbərlik etməyə başladı. Qrupun məqsədi ölkədə zorakılığı azaltmaq və bərpa prosesini sürətləndirmək idi. Lakin 2004-cü ildə The Washington Post yazırdı ki, bu qrup “demək olar ki, fəaliyyətini dayandırıb”.
2004-cü ilin martında Rays 11 sentyabr hadisələrini araşdıran Milli Komissiya qarşısında ifadə verməkdən imtina etdi. Ağ Ev bunu icra hakimiyyətinin səlahiyyətlərinə toxunmamaq və ənənəvi qaydanı pozmamaq arqumenti ilə əsaslandırdı. İctimai təzyiq artdıqdan sonra Prezident Buş onu ifadə verməyə razı saldı, lakin qeyd olundu ki, bu, gələcəkdə Ağ Ev əməkdaşlarının Konqres qarşısında mütləq ifadə verməsi üçün presedent yaratmayacaq.
2007-ci ilin aprelində Rays, İraqa qarşı müharibədən əvvəl “sarı uran” məsələsi ilə bağlı Niyerdən gətirilmiş saxta məlumat barədə Nümayəndələr Palatasının çağırışına da eyni arqumentlə – “icra səlahiyyəti” bəhanəsi ilə cavab vermədi.
Təhqiqat üsulları və “su işgəncəsi” qalmaqalı
Senatın 2008-ci il hesabatına görə, 17 iyul 2002-ci ildə Rays MKİ direktoru Corc Tenetlə görüşərək əl-Qaidə liderlərindən Əbu Zubeydanın “su ilə boğulma” üsulu ilə dindiriləcəyi planına şəxsi razılığını verib. Bu, sonradan “waterboarding” kimi tanınan işgəncə metodunun hökumət səviyyəsində təsdiqi idi.
Raysın bu qərarı sonradan geniş tənqid olundu. Hüquq mütəxəssisləri, insan haqları təşkilatları, ABŞ-ın keçmiş baş prokuroru Erik Holder və Prezident Barak Obama bu üsulu işgəncə kimi tanıdı.
2009-cu ildə Stenford Universitetində tələbələrlə görüşdə o, məsuliyyəti rədd edərək belə demişdi: “Mən heç nəyi icazələndirməmişəm. Mən sadəcə administrasiyanın siyasət icazəsini MKİ-yə çatdırdım. Bizə deyildi ki, işgəncə müqaviləsini pozan heç bir üsul tətbiq olunmayacaq. Əgər Prezident tərəfindən təsdiqlənibsə, deməli, Konvensiyaya zidd deyil.”
2015-ci ildə Human Rights Watch onun bu prosesdə iştirakına görə “işgəncə cinayətlərinə şəriklik” ittihamı ilə araşdırma tələb etmişdi.
Dövlət Katibi (2005–2009)
2004-cü il noyabrın 16-da Prezident Buş Kondoliza Raysı dövlət katibi vəzifəsinə namizəd göstərdi. 26 yanvar 2005-ci ildə Senat onu 85 lehinə, 13 əleyhinə səslə təsdiqlədi - bu, 1825-ci ildən bəri bu vəzifəyə qarşı ən çox mənfi səs idi.
Raysın əsas prioriteti “Transformasiya diplomatiyası” adlandırılan yeni konsepsiya idi. Onun məqsədi ABŞ diplomatiyasını yalnız dövlətlərarası münasibətlərdən çıxarıb, “xalq səviyyəsində dəyişikliklərə yönəlmiş” bir modelə çevirmək idi.
2001-ci il terror hücumlarını “bölgədəki despotizm və ümidsizliyin nəticəsi” adlandıran Rays hesab edirdi ki, ABŞ yalnız təhlükəsizlik deyil, həm də demokratiyanın təşviqi uğrunda mübarizə aparmalıdır.
O, Dövlət Departamentində geniş struktur islahatları həyata keçirdi, gənc diplomatların münaqişə bölgələrində fəaliyyətini artırdı və xüsusilə Yaxın Şərqdə “demokratiya ixracı” ideyasını təbliğ etdi. Lakin bu siyasət HƏMAS-ın Qəzzədə seçki qələbəsi və Səudiyyə Ərəbistanı, Misir kimi ölkələrdə avtoritar sistemlərin qalması ilə nəticəsiz qaldı.
Dövlət katibi kimi Kondoliza Rays ən çox səfər edən ABŞ diplomatlarından biri oldu və bu vəzifədə rekord məsafə qət etdi. Onun diplomatik üslubu Henry Kissinger və James Baker kimi Respublikaçı dövlət katiblərinin realist xəttinin davamı hesab olunur.