BAKI, AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
Qızıl Orda, Monqol İmperiyasının Avropa torpaqlarında yerləşən apanajı (idarə bölgəsi) idi (1206–1368-ci illər). 1227-ci ildə Batu xan tərəfindən əsası qoyulan bu ərazi sonradan Mərkəzi Asiyanın bir hissəsini, Rusiyanın böyük bir qismini və Şərqi Avropanın müxtəlif bölgələrini əhatə etdi. Daha sonra İslamı qəbul edən Qızıl Orda, Avropa, Asiya və Orta Şərq mədəniyyətlərini bir araya gətirərək, Rusiyanı iki əsrdən artıq bir müddətdə idarə etdi.
Onlar Şərqdən gəldilər
Qızıl Ordanın əsasını qoymaq və Ural dağları ətrafındakı fəthləri möhkəmləndirmək Coçinin oğlu Batu xanın payına düşdü. Çingiz xanın (1206–1227) rəhbərliyi ilə Monqol İmperiyası orta əsrlərin ən böyük hərbi qüvvəsinə çevrilmişdi. Onun hakimiyyəti dövründə Koreyadan Xəzərə qədər uzanan imperiya, oğulları və nəvələrinin dövründə daha da genişlənərək bəşər tarixindəki ən böyük quru imperiyasına çevrildi.
Monqol ənənəsinə əsasən, Çingiz xan imperiyasını dörd oğluna apanajlar şəklində bölmüşdü. Onun böyük oğlu Coçiyə Monqolustandan ən uzaq olan ərazilər – Ural dağları və ondan o tərəfdə yerləşən torpaqlar – verildi. Bu torpaqları fəth edib möhkəmləndirmək və Qızıl Orda adlandırılacaq yeni bir dövlət qurmaq isə Coçinin oğlu Batu xanın (1227–1255) vəzifəsi oldu.
Çingiz xanın digər oğlu və Batu xanın əmisi olan Ögedey xan (1229–1241), Avropaya doğru – Ural dağlarının qərbinə – böyük bir Monqol yürüşü əmr etdi. 1236-cı ildə Monqol ordusu Volqa çayı vadisinə enərək, 1237-ci ildə Volqa Bolqarlarını, ardınca isə 1238–1240-cı illər arasında Vladimir-Suzdal, Kiyev və Haliç şəhərlərini fəth etdi. Yalnız şimalda yerləşən Novqorod şəhəri bu hücumdan qurtula bildi.
Rusiyanı ram etdikdən sonra Monqol ordusu qərbə irəlilədi. Batu
və məşhur Monqol sərkərdəsi Subotayın rəhbərliyi ilə təşkil olunan
üç cəbhəli hücum nəticəsində 1241-ci ildə Leqnitsa döyüşündə polyak
və teuton cəngavərləri darmadağın edildi. Elə həmin ilin sonunda
isə Şayo çayı döyüşündə macar ordusu məğlub edildi. Avropa artıq
məğlubedilməz Monqol ordusunun qarşısında aciz görünürdü.
Lakin Ögedey xanın Monqolustandakı ölümü Monqolların geri
çəkilməsinə səbəb oldu və Avropaya qısa müddətli rahatlıq gətirdi.
Bu ilk yürüşlər Avropalıların Monqollara "Tatarlar" adını verməsinə
səbəb oldu – bu həm Tatar adlı Monqol tayfasının adına, həm də
onların guya cəhənnəmdən (Tartarus) gəlmiş kimi
görünmələrinə işarə idi.
Monqollar heç vaxt Adriatik dənizinə qədər irəliləmədilər, lakin Qızıl Orda sonrakı iki əsr ərzində Avropada mühüm bir siyasi və hərbi qüvvəyə çevrildi. 1248-ci ildə Güyük xanın ölümündən sonra taxt mübarizəsində həlledici rol oynayan Batu xan, öz ailəsinin Qızıl Orda üzərindəki hökmranlığını sabitləşdirdi. Volqa çayı yaxınlığında Saray şəhərini paytaxt elan etdi və rus knyazlarının ona xərac verməsini tələb edən sistem qurdu – bu, Qızıl Ordanın siyasi varlığının əsas xüsusiyyətlərindən birinə çevrildi. "Qızıl Orda" adının mənşəyi ilə bağlı fərziyyələrdən biri, Batu xanın möhtəşəm qızılı çadırına istinad etsə də, "qızıl" rəngi həm də Çingiz xanın “qızıl ailəsi” və Monqolların dörd əsas istiqaməti simvolizə edən rəng sistemində mərkəzi istiqamətlə əlaqələndirilirdi.
İslamın Qələbəsi
XIV əsrdə Qızıl Orda bir sıra ciddi dəyişikliklərlə üzləşdi. Ən mühüm dəyişikliklərdən biri İslamın bu torpaqlarda daimi din kimi yayılması oldu. Bərkə xan İslamı qəbul edən ilk Monqol şahzadəsi olsa da, digər hökmdarlar – məsələn, Toqta xan – uzun müddət Təngrizm (Monqol tanrıçılığı) və ya Buddizm kimi dini inanclara bağlı qaldılar. Bu vəziyyət yalnız Özbək xanın (1313–1341) dövründə dəyişdi; o, İslamı Qızıl Ordanın rəsmi dini elan etdi.
Bu dini dönüş Özbək xanın Misirdəki Məmlüklərlə münasibətlərini daha da möhkəmləndirməsinə səbəb oldu. Hətta Özbək xan monqol şahzadələrindən birini Misir sultanına ərə verdi. Hərbi ekspansiyadan daha çox siyasi manipulyasiyalara üstünlük verən Özbək xan və onun varisləri rus knyazlıqlarını bir-birinə qarşı qoyaraq onları öz hakimiyyətlərinə tabe vəziyyətdə saxladılar. Əvvəllər Tver şəhəri Qızıl Ordanın əsas dəstəkçisi olsa da, 1327-ci ildə şəhər əhalisi monqolları qətlə yetirdikdən sonra Özbək diqqətini Moskvaya yönəltdi.
Özbək xanın dövründə Qızıl Orda iqtisadi və siyasi cəhətdən fəallığını qoruyub saxladı. Paytaxt Saray şəhəri İslam mədəniyyətinin məscidlərə və hamamlara olan tələbi nəticəsində sürətlə inkişaf etdi. Toqta xan (1291–1312) qeyri-rəsmi Bizans şahzadəsi ilə evlənərək Noqay dövründən bəri davam edən Qızıl Orda–Bizans münasibətlərini gücləndirdi. Lakin Özbək xanın dövründə, Qızıl Ordanın vassalı olan Bolqarıstanın dəstəyi ilə Bizans imperiyasına qarşı iki onillik davam edən hərbi yürüşlər təşkil edildi. Həmçinin Macarıstana qarşı müstəqil bir dövlət kimi Vallaxiya (indiki Rumıniya) dəstəkləndi. Krım isə Genuya və Venesiyalı tacirlər üçün ticarət mərkəzinə çevrildi. 1340-cı illər Monqolların Polşaya etdikləri son yürüşlə yadda qaldı.
Özbək xan Elxanilər dövlətinə qarşı da fəal idi. Bir neçə dəfə Elxanilər ərazilərinə hücum etdi. 1335-ci ildə Elxanilər dövləti süqut etdikdən sonra bəzi zadəganlar Özbəkin taxta keçməsini təklif etdilər, lakin o, bu təklifi rədd etdi. Saray şəhəri isə bu dövrdə məscidlərin və hamamların tikintisi ilə şəhərsalma baxımından inkişaf etdi. Qızıl Ordanın gücünün zirvəsində olduğu bu dövrdə Canibək xan (1342–1357) Polşa kralı III Kazimirin (1333–1370), Çağatay xanlığının və İraqdakı Cəlairilərin vassallığını qəbul etdi, üstəlik Elxanilər dövlətinin keçmiş paytaxtı olan Təbrizi də fəth etdi.
Lakin Özbək və Canibək xanların nailiyyətləri uzun sürmədi. Qara Ölüm kimi tanınan bubonik taun Qızıl Ordanı iqtisadi və demoqrafik baxımdan sarsıtdı. 1359–1382-ci illər arasında dövlət daxilində vətəndaş müharibələri alovlandı. Bu dövrdə Qızıl Ordanın Şərqi Avropa üzərindəki təsiri də zəifləməyə başladı. Monqollar ilk dəfə məhz bu illərdə Avropada ciddi məğlubiyyətlərə uğradılar.
1362-ci ildə Litva ordusu Monqolları Mavi Sular döyüşündə məğlub etdi və ardınca Kiyev şəhərini ələ keçirdi. 1380-ci ildə isə rus knyazlıqları Kulikovo döyüşündə Monqollar üzərində qələbə qazandılar – bu hadisə Rusiya tarixində dönüş nöqtəsi hesab olunur.
Toxtamışın Hakimiyyətində Yenidən Dirçəliş
Qızıl Ordanın tənəzzülü qısa müddətə Toxtamış xanın hakimiyyəti dövründə dayandı. O, Teymurləngin (1380–1395) yetirməsi idi. 1382-ci ildə Toxtamış Moskvanı mühasirəyə aldı. Şəhər qapılarını açsa da, Toxtamış sözünə xilaf çıxaraq əhalini qırğınla məhv etdi. Ertəsi il o, Mavi Sular döyüşündə Litvadan alınan məğlubiyyətin qisasını Poltava döyüşündə alaraq, Litvalılara qalib gəldi. Nəticədə həm ruslar, həm də litvalılar yenidən Qızıl Ordanın təsiri altına düşdülər.
Lakin bu uğurlar Toxtamışın həddindən artıq iddialı davranışlarına səbəb oldu. O, öz müəllimi və keçmiş himayədarı Teymurləngə qarşı çıxmağa qərar verdi. Cavab olaraq, Teymurləng Saray şəhərini talan etdi, Qızıl Ordanın torpaqlarını yandırdı, ordusunu darmadağın etdi və Toxtamışı qaçmağa məcbur etdi. Toxtamış Litvaya sığındı, lakin Qızıl Ordanı geri almağa çalışsa da, buna nail ola bilmədi. Teymurləngin dağıdıcı hücumları Qızıl Ordanın ticarət yollarını elə məhv etmişdi ki, dövlət iqtisadi cəhətdən bir daha əvvəlki gücünü bərpa edə bilmədi.
Rusiyanın Yenidən Güclənməsi
Teymurləngin hücumları və ardınca baş verən vətəndaş qarşıdurmalarından sonra Qızıl Orda tədricən Volqa çayının aşağı axarına sıxışdırıldı. Dövlət bir neçə müstəqil xanlığa bölündü: Qazan Xanlığı, Əstrəxan Xanlığı, Krım Xanlığı, Sibir Xanlığı, Noqay Ordası və Qazax Xanlığı. Qızıl Ordanın son böyük xanı Əhməd xan (1465–1481) Litva və Moldovaya yürüş etdi, lakin məğlub oldu.
Tarix baxımından daha əhəmiyyətli olan isə 1480-ci ildə baş vermiş Uqra çayı döyüşü idi. Moskva knyazı III İvan Əhməd xanın ordusunu qəti şəkildə məğlub etdi və bu döyüş Rusiyada Monqol hakimiyyətinin sonu kimi tarixə düşdü.
Qızıl Ordanın rəsmi olaraq nə zaman sona çatdığı hələ də dəqiq bilinmir. Uqra çayı döyüşündən bir neçə il sonra belə Qızıl Ordaya bağlı qüvvələr Polşaya basqın etdilər. Qızıl Ordanın parçalanmış xanlıqları onilliklər, bəziləri isə əsrlərlə öz varlıqlarını davam etdirdi. Onlardan ən uzunömürlüsü Krım Xanlığı idi. 1502-ci ildə Saray şəhərini talan edən Krım Xanlığı faktiki olaraq Qızıl Ordanın varisinə çevrildi. Lakin 1475-ci ildən etibarən Krım Osmanlı imperiyasının vassalına çevrilmişdi və yalnız 1783-cü ildə Rusiyanın onu ilhaq etməsi ilə nəticələndi.
Qızıl Ordanın dəqiq sona çatma tarixi mübahisəli olsa da, onun əsrlərlə davam edən varlığı Rusiya və Şərqi Avropanın tarixinə silinməz iz qoydu. Mərkəzi Asiya, Avropa və Orta Şərqin qovşağında yerləşən bu dövlət, Polşadan Bizansa, Misirdən Mərkəzi Asiyaya qədər bir çox hadisələrə təsir göstərdi. “Tatarlar” adı ilə tanınan Qızıl Orda Monqolları həm Monqol İmperiyasının Avropadakı təsirini, həm də bu imperiyanın mədəni və tarixi irsini formalaşdıran əsas qüvvələrdən biri oldu.
