BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
ABŞ-ın, xüsusilə də “Sezar Qanunu” çərçivəsində tətbiq etdiyi sanksiyaların Suriyaya qarşı ləğv edildiyi anda ölkə sanki dağıntı və beynəlxalq təcridlə yüklənmiş keçmişlə, hələ konturları tam müəyyənləşməsə də artıq təsəvvür edilə bilən bir gələcək arasında tarixi bir yol ayrıcında dayandı. On ildən artıq davam edən müharibə, iqtisadi çöküş və sosial parçalanmadan sonra Suriyanın yenidən qurulması üçün dar, lakin real bir imkan pəncərəsi açılır. Bu proses təkcə mühəndislik və maliyyə layihəsi deyil, eyni zamanda siyasi, təhlükəsizlik və regional ölçüləri olan son dərəcə mürəkkəb bir transformasiyadır. Burada ümidverici fürsətlərlə yanaşı, yanlış idarəetmə halında bütün prosesi mənasızlaşdıra biləcək real təhdidlər də mövcuddur.
Sanksiyaların ləğvi prinsip etibarilə Suriyanın yenidən beynəlxalq iqtisadi dövriyyəyə daxil olması, investisiyaların axını, qlobal maliyyə institutlarının geri dönüşü və illərdir iflic vəziyyətində olan istehsal mexanizminin hərəkətə gətirilməsi deməkdir. Ölkə elektrik və su şəbəkələrindən tutmuş yollar, limanlar və hava limanlarınadək genişmiqyaslı infrastruktur dağıntıları, demək olar ki, çökmüş səhiyyə sistemi və ciddi resurs çatışmazlığı yaşayan təhsil sektoru ilə üz-üzədir.
Bu baxımdan yenidənqurma prosesi təkcə suriyalılar üçün deyil, eyni zamanda hər şeyə ehtiyac duyulan geniş və perspektivli bazarda mövqe qazanmaq istəyən dövlətlər və şirkətlər üçün də böyük iqtisadi imkanlar yaradır – sementdən və poladdan tutmuş enerji, texnologiya və xidmət sektorlarınadək.
Bu mərhələdə Səudiyyə Ərəbistanının rolu xüsusilə ön plana çıxır. Krallıq Suriyanın yenidən qurulmasını yalnız humanitar və ya iqtisadi layihə kimi deyil, Yaxın Şərqdə regional balansın yenidən formalaşdırılmasına yönəlmiş daha geniş strateji baxışın tərkib hissəsi kimi qiymətləndirir.
Milyardlarla dolları artıq ötən Səudiyyə investisiyaları – yaşayış, enerji, səhiyyə və infrastruktur sahələrində – İran təsirindən və son illərin xaosundan uzaq, iqtisadi cəhətdən ayaq üstə dura bilən sabit Suriya dövlətinin qurulmasına açıq dəstək niyyətini əks etdirir. Körfəz ölkələrinin Suriyanın Dünya Bankı qarşısındakı borclarının ödənilməsində iştirakı və Beynəlxalq Valyuta Fondu ilə Dünya Bankının Dəməşqə qayıdışının hazırlanması isə fövqəladə yardımlardan fərqli olaraq, uzunmüddətli və institusional maliyyə mexanizmlərinə yol açır.
Lakin bu iqtisadi fürsətlər son dərəcə kövrək təhlükəsizlik mühiti ilə toqquşur. Müharibə yalnız fiziki dağıntılar deyil, həm də silahlı qruplar, ekstremist hüceyrələr və mürəkkəb loyallıq şəbəkələri miras qoyub. Yeni rəhbərliyin müəyyən nəzarət əldə etməsinə baxmayaraq, İŞİD təhlükəsi, sui-qəsd cəhdləri və sporadik hücumlar sabitliyin hələ möhkəmlənmədiyini göstərir. Bu isə investisiyalar üçün ən böyük risk faktorlarından biridir.
Daxili siyasi risklər də az deyil. Müharibədən çıxmış Suriya dərin məzhəbi, etnik və regional parçalanmalar, kollektiv travmalarla yüklü cəmiyyətdir. Prezident Əhməd əş-Şaraanın rəhbərlik etdiyi yeni siyasi xətt hüquqi dövlət, azlıqların hüquqları, yeni konstitusiya və seçkilər vəd etsə də, bu ritorikanın real islahatlara çevrilməsi əsas sınaqdır. Hər hansı istisna və ya avtoritar praktikaların bərpası daxili gərginliyi yenidən alovlandıra bilər.
Regional müstəvidə də risklər qalmaqdadır. ABŞ sanksiyaların ləğvini İran təsirinin məhdudlaşdırılması üçün fürsət kimi görsə də, keçmiş radikal əlaqələr və təhlükəsizlik narahatlıqları səbəbindən ehtiyatlı mövqeyini saxlayır. İsrail isə Dəməşqlə münasibətlərin sürətli normallaşmasının şimal sərhədlərində yeni təhlükələr yarada biləcəyindən ehtiyat edir və bu narahatlıq Suriyada davam edən hava zərbələri ilə müşayiət olunur.
Səudiyyə Ərəbistanı və müttəfiqləri isə hesab edir ki, Suriyanın iqtisadi və siyasi boşluqda qalması daha təhlükəlidir. Yenidənqurma bu baxımdan təkcə inkişaf aləti deyil, həm də ekstremizmin qarşısını alan profilaktik mexanizm kimi dəyərləndirilir.
Ən böyük risk isə iqtisadi idarəetmədən qaynaqlanır. Korrupsiyanın davam etməsi investisiyaları mənimsəyə, layihələri dar qrupların zənginləşmə alətinə çevirə bilər. Geniş yoxsulluq, işsizlik və qaçqınların geri dönüşü də real iqtisadi inkişaf proqramları olmadan ciddi yükə çevrilə bilər.
Nəticə etibarilə, sanksiyaların ləğvi Suriyanın əzablarının sonu deyil, daha çətin və mürəkkəb mərhələnin başlanğıcıdır. Yenidənqurma yalnız dağıntıların bərpası deyil, sosial müqavilənin yenidən yazılması, dövlətə etimadın bərpası və Suriyanın regiondakı rolunun yenidən müəyyənləşdirilməsidir. Uğur Yaxın Şərq üçün nadir bir ümid hekayəsi yarada bilər; uğursuzluq isə yeni bir fəlakət dövrünə yol aça bilər.