BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
İdlib vilayətinin kənd ərazilərində son zamanlar baş verən qarşıdurmalar - “Ğuraba” (Qəriblər) adlanan Fransız mənşəli silahlı dəstə ilə Suriya hökumət qüvvələri arasındakı toqquşmalar - Suriya səhnəsindəki ən mürəkkəb və mübahisəli məsələlərdən birinə yenidən gündəmə gətirdi. Harem bölgəsindəki hadisələr yalnız təcrid olunmuş təhlükəsizlik insidenti deyildi; əksinə, onlar illərlə davam edən müharibədən sonra Suriyada qalan minlərlə xarici döyüşçü ilə bağlı Dəməşqin siyasətinin imtahanı kimi görünürdü.
Ən aydın görünən məqam budur ki, son hadisələr “xarici döyüşçülər” məsələsinə ciddi yanaşmanın başlanğıcını işarələyərək bu mövzunu yenidən gündəmə gətirdi. Suriya dövləti beynəlxalq ictimaiyyətlə etimad yaratmaq istiqamətində müəyyən irəliləyişlər etməklə, yeni Suriyada əcnəbilərin yüksək vəzifələrə gətirilməsinin qarşısını almağa çalışmışdır.
Əslində hadisələr 22 oktyabrda başlayıb. Rəsmi açıqlamaya görə, həmin gün daxili təhlükəsizlik qüvvələri İdlibin şimalındakı Harem şəhərində, “Omar Omsen” ləqəbli Omar Diabinin rəhbərlik etdiyi fransız döyüşçülərin yaşadığı bir düşərgəyə əməliyyat həyata keçirmək üçün yönəlib. Əməliyyat “qız oğurluğu” da daxil olmaqla ciddi pozuntular barədə şikayətlərə cavab olaraq, hüququ tətbiq etmək və dövlət hakimiyyətini düşərgədə bərpa etmək məqsədi daşıyıb. Diabi isə ona qarşı irəli sürülən ittihamları inkar edərək Fransanın kəşfiyyat xidmətlərini “siyasi hədəfləmə”də ittiham edib. Paris isə Diabini fransız dilli “cihadçıların” cəlb edilməsində əsas məsul şəxslərdən biri hesab edir və Vaşinqton onu 2016-cı ildən bəri “qlobal terrorçu” siyahısına əlavə edib.
Çatışma Özbək, Tacik və Türkmən komandirlərinin vasitəçiliyi ilə Harem düşərgəsində barışıq görüşü ilə sona çatıb. “Qəriblər” qrupu öz Telegram səhifəsində atəşkəs razılaşmasına gəldiklərini, həmçinin “bizə yaxşı niyyət göstərən qardaş ənsar və mühacirlərə” təşəkkür etdiklərini bildirdi.
“Qəriblər” dəstəsi təxminən 70 fransız döyüşçüdən ibarətdir; onlar ailələri ilə birlikdə Türkiyə sərhədinin birbaşa yaxınlığında möhkəmləndirilmiş düşərgədə yaşayırlar. Bu, təhlükəsizlik qüvvələrinin düşərgəni zorla ələ keçirməsini çətinləşdirib. Silahlı qarşıdurmalar nəticəsində bir neçə xarici döyüşçü rəhbərinin birgə səyləri ilə altı maddədən ibarət razılaşma imzalanıb. Razılaşmaya görə, atəşkəs elan ediləcək, düşərgə hökumət üçün açılacaq, Omar Diabi məsələsi Ədliyyə Nazirliyinin (şəriət məhkəməsi) yurisdiksiyasına göndəriləcək, ağır silahlar geri çəkiləcək və toqquşmalarda iştirak edən şəxslərin təqib olunmamasına zəmanət veriləcək.
Xarici döyüşçülərin sayı 5 mindən çox qiymətləndirilir və onların böyük bir hissəsi Müdafiə Nazirliyi tərkibində 84-cü dəstəyə daxil edilib. Suriya hökuməti Qərb paytaxtlarının bu şəxsləri yüksək vəzifələrdən uzaqlaşdırmaq tələbləri ilə üzləşir; eyni zamanda hökumət dünyaya onların region və qlobal təhlükəsizlik üçün hər hansı bir təhlükə olmayacağı barədə təminat verir. Suriya Prezidenti Əhməd əş-Şəraanın sözlərinə görə, müxalifət sıralarında döyüşmüş döyüşçülər yeni cəmiyyətin bir hissəsidir və Suriya onları qovmayacaq. Artıq onların bir qismi hərbi rütbələr və rəsmi vəzifələr alıb.
Suriya ordusunun bir rəsmisi (adının çəkilməsini istəməyib) “əş-Şərq əl-Avsat”a deyib ki, Haremdə baş verənlər “müharibə illərində bizimlə dayanmış, inqilaba dəstək vermiş və azadetmə əməliyyatlarında rol oynamış xarici döyüşçüləri hədəfləmir”. O, münasibətin qarşılıqlı öhdəlik əsasında qurulduğunu vurğulayıb və əlavə edib: “Bu döyüşçülər dövlətin qərarlarına tabe olublar və bir çoxu rəsmi surətdə Müdafiə Nazirliyinə qatılıb”. Hərbi rəsminin sözlərinə görə, baş verənlər “onlara qarşı kampaniya” deyil, sadəcə qanunun tətbiqidir. Yeni Suriya ordusunun “açıq nizam-intizam və hərbi təlimatlar sistemi” ilə işlədiyini, bunun həm suriyalılara, həm də köçkünlərə şamil olduğunu, heç kimin istisna edilmədiyini vurğulayıb. Hər hansı qanun pozuntusu və ya əmrlərin icrasından yayınma “dövlət daxilində vahid qayda-nizamla” qarşılanacaq.
Keçmiş hərbi komandirlər hesab edirlər ki, böhran yalnız hüquqi pozuntu deyil; o, yeni dövlətin və onun kimliyinin yaradılmasının əsasını təşkil edir.
“Əbu Yahya əl-Şami” - keçmiş İslamçı qruplardan birinin hərbi komandiri - “əş-Şərq əl-Avsat”a deyib ki, bu vacib məqam adlandırmadır. Onun fikrincə, döyüşçüləri “xarici” adlandırmaq düzgün və ədalətli deyil; bu termin mənfi məna daşıyır. O, onların “köçkün” (mühacir) adlandırılmasının daha doğru olduğunu düşünür, çünki “xarici” sözü onların Suriya inqilabı sıralarında göstərdikləri fədakarlıqla qazandıqları legitimliyi danır. “Əbu Yahya”nın qənaətinə görə, bu inteqrasiya sosial və siyasi səviyyədə artıq baş verib. O vurğulayıb ki, bu gün artıq köçkünlərin yönümlü müstəqil qrupları yoxdur - onlar yerli cəmiyyətin bir hissəsinə çevriliblər və suriyalıların razı olduğu şey onlara da uyğun gəlir.
Bu baxımdan “Əbu Yahya” Harem hadisəsinə yanaşmanın başlanğıcdan səhv olduğunu düşünür. Onun sözlərinə görə, Harem ətrafında yaranan mediada və təhlükəsizlikdə eskalasiya yanlışdır, lakin hökumət barışıq yolu ilə vəziyyəti düzəltməklə qarşıdurmanın daha ciddi mərhələyə keçməsinin qarşısını aldı. O əlavə edib ki, belə məsələlər müdriklik və səbrlə həll olunmalıdır; köçkünlərin təqib olunmaq, məcburi qaytarılmaq və ya müharibədən sonra marjinalizə olunmaq kimi haqlı qorxuları var və bunları nəzərə almaq lazımdır.
Buna görə də “Əbu Yahya” baş vermişləri “özüllük” kimi qiymətləndirmir və hesab edir ki, fransız döyüşçülərin hər hansı üsyanından söhbət gedə bilməz - onlar Suriya ordusunun bir hissəsidir. Onun fikrincə, dialoq və vasitəçilik vasitəsilə nail olunan nəticələr dövlət üçün daha ucuz və nüfuz üçün daha hörmətlidir. O, köçkünlərin inteqrasiyasının uğurlu olması üçün əsas şərt kimi onlara ölkələrinə qaytarılmayacağına dair yetərli təminat verilməsini görür.
Struktur problemləri
Tədqiqatçı Vail əl-Əlvan hesab edir ki, baş verənlər Suriya dövlətinin qarşısında duran dərin struktur problemləri üzə çıxarır. O, “əş-Şərq əl-Avsat”a deyib ki, köçkünlərin dövlət institutlarına inteqrasiyası hələ yekunlaşmayıb və gələcək mərhələ dövlətin bunu gerçəkləşdirə bilmə qabiliyyətinin ciddi imtahanı olacaq. Əlvan bildirir ki, bəzi xarici döyüşçülər dövlət institutlarına inteqrasiya ola bilməyəcək və bu, hakimiyyəti iki seçim qarşısında qoyur: onları sistemli şəkildə ölkədən çıxarmaq, ya da onların sabitliyə təhdidə çevrilməsinin qarşısını almaq. Onun qənaətinə görə, hakimiyyət hər dəfə təhlükəsizlik və sabitliyi prioritet saxlamalı, eyni zamanda silahlı birləşmələrin de-strukturizasiyasını və inteqrasiyasını təmin etməlidir.
Mühacir qrupları daxilində ideoloji baxış fərqliliyini anlamaq üçün “əş-Şərq əl-Avsat” həmin qruplardan Müdafiə Nazirliyinə tabe olan iki rəhbərlə görüşüb. Onların fikir ayrılığı açıq şəkildə görünür.
“Əbu Mühacir” kimi tanınan ərəb mənşəli hərbi rəhbər rəsmi olaraq Müdafiə Nazirliyinə məxsus olduğunu və onun bayrağı altında döyüşdüyünü bildirib. O, tam inteqrasiya və dövlətə sadiqlik nümunəsidir: “Biz Suriya dövlətinin tərəfindəyik və onun siyasətindən çıxmayacağıq; kim sülh edirsə, onunla sülh edəcəyik; kim döyüşürsə, onunla döyüşəcəyik.” Onun sözlərinə görə, məqsəd Suriyalıları müdafiə etmək idi, qərarlarını vermək və ya onları idarə etmək deyil. O əlavə edib ki, inqilab uğrunda verdikləri fədakarlıqlar nəticəsində dövlət qurulub və indi həmin dövlət yerli əhalinin müdafiə gücüdür.
Buna qarşılıq “Əbu Mətnə” kimi tanınan digər rəhbər hökumətin siyasətinə fərqli və tənqidi yanaşma nümayiş etdirib. “Əbu Mətnə” deyir ki, onların və qardaşlarının şəhid olduğu məqsəd belə bir dövlətin yaranması deyildi; mövcud dövlətdə şəbihə (rejimə bağlı qruplar) yenidən yüksəldilib və onlara mövqelər verilib, əvəzində zülm görənlər kənarda qalıb.
O hesab edir ki, dövlət bəzi əxlaqsızlıqları aradan qaldırmayıb, əksinə bəzi neqativ hallar daha da artıb və açıq şəkildə səsləndirilməyə başlayıb - dövlətin xarici münasibətlərdə yumşaqlıq göstərməsi belə hallara yol açıb. Buna baxmayaraq, “Əbu Mətnə” davranışı silahlı üsyana çevirməyəcəyini, çünki müxalif qüvvələrin bu cür narazılıqları hökuməti zəiflətmək üçün istifadə edə biləcəyini vurğulayır. Onun fikrincə bu mərhələdə vəzifə məsləhət vermək, xəbərdarlıq etmək və sistem daxilində həqiqəti deməkdir; silaha baş qaldırmaq deyil.
Bu iki baxış arasındakı fərqi “Abdullah Xalid” - keçmişdə “Heyət Tahrir əl-Şam”da şəriətçi və hazırda yeni Suriya ordusunda mənəvi-şəriət müşaviri - belə izah edir: o, mühacirlərin əsas xüsusiyyətinin onların inancının qəlblərinə dərin şəkildə yeridiyini bildirir. Bu güclü bağlılıq onları Avropada rahat həyatdan imtina edib, inqilab illərində dünyanın ən təhlükəli regionlarından olan Suriyaya gəlməyə vadar edib.