BAKI, AzerVoice
Londonda yayınlanan Əl-Avsat qəzeti Rusiya və Azərbaycan arasında yaşanan gərginlik haqqında geniş məqalə hazırlayıb. Məqalədə bir çox ekspertlərin şərhlərinə yer verilməklə yanaşı, Moskva və Bakı əlaqələrinin gələcəyi haqqında proqnozlar da yer alıb. AzerVoice oxuculara həmin məqaləni təqdim edir.
Son günlər Rusiya ilə Azərbaycan arasında artan gərginlik diqqəti Ukrayna müharibəsində Kreml tərəfindən üç ildən artıqdır davam edən tammiqyaslı iştirakın mühüm nəticələrindən birinə yönəltdi. Hazırkı münasibətlərin pisləşməsi ilk belə hal deyil. Bundan əvvəlki sarsıntılar iki ölkə arasında müəyyən soyuqluğun yaranmasına zəmin yaratmışdı. Son hadisələr isə bu gedişata yeni impuls verərək daha da kəskinləşib və gələcək üçün bədbin proqnozlara yol açıb. Baxmayaraq ki, hərbi qarşıdurma ssenarisi çox uzaq görünür, bu ehtimalın bəzi ekspertlər tərəfindən belə gündəmə gətirilməsi, hazırkı sarsıntının ötəri olmadığını, əksinə, postsovet məkanındakı qüvvələr balansında ciddi dəyişikliklərə işarə etdiyini göstərir. Bu dəyişikliklər Kremlin qarşısında açıq şəkildə çağırış edə bilən regional güclərin meydana çıxdığını nümayiş etdirir.
Hazırkı böhranın səbəbləri
Moskva ilə Bakı arasındakı münasibətlər, Rusiyada azərbaycanlılara qarşı həyata keçirilən kütləvi həbslər dalğasından sonra ciddi şəkildə gərginləşdi. 28 iyun tarixində Azərbaycanın Xarici İşlər Nazirliyi Rusiyanın Bakıdakı səfirliyinin işlər vəkili Pyotr Volkovixi çağıraraq, Yekaterinburqda 50 Azərbaycanlının həbsi ilə bağlı izahat tələb etdi. Həbslər zamanı saxlanılan şəxslər zorakılıq və alçaldıcı rəftarla üzləşiblər.
Rusiya tərəfi isə həbsləri ağır cinayətlərdə, o cümlədən qətllərdə iştirakla əlaqəli olduğunu iddia etsə də hər hansı bir fakt təqdim etməyib. Sverdlovsk vilayətinin İstintaq Komitəsinin açıqlamasına əsasən, saxlanılanlar azərbaycanlılardan ibarət etnik cinayət dəstəsinin üzvləri olmaqda və bir sıra qətllər və qəsdlərdə iştirak etməkdə şübhəli bilinirlər.
Lakin bu izahlar Azərbaycan tərəfini qane etməyib. Bakı, bu cinayətlərin bir çoxunun 25 il əvvələ aid olduğunu bildirərək, məhz indi bu məsələnin gündəmə gətirilməsinin arxasında başqa səbəblər ola biləcəyindən şübhələndiyini açıqlayıb.
Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyi Rusiyaya kəskin etiraz bildirdi və bəyan etdi ki, hüquq-mühafizə orqanlarının basqınları zamanı iki azərbaycanlı vətəndaş amansızcasına qətlə yetirilib. Nazirlik ayrıca bəyanatında, Moskvadan "təcili araşdırma aparılmasını və bu qəbuledilməz zorakılığa görə məsul şəxslərin dərhal məsuliyyətə cəlb olunmasını" tələb edib.
Bunun cavabında Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi bildirib ki, səfir Volkovix Azərbaycan tərəfinə zəruri izahatlar verib və "vəziyyətin hüquq-mühafizə orqanlarının nəzarətində olduğunu" vurğulayıb.
Bu izahlar Bakını qane etməyib. 29 iyunda Azərbaycan parlamenti Moskvada keçirilməsi planlaşdırılan ikitərəfli parlament əməkdaşlığı komitəsinin iclasında iştirak etməmək qərarını qəbul edib. Deputatlar bu qərarı azərbaycanlılara qarşı etnik zəmində məqsədli və qanunsuz qətllər, zorakılıq və bu halların təkrarlanması ilə əsaslandırıblar. Eyni gün Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyi ölkədə rus mədəni tədbirlərinin – konsertlərin, festivalların, sərgilərin və digər tədbirlərin – ləğv edildiyini açıqladı. “Trend” agentliyi isə Rusiya Baş nazirinin müavini Aleksey Overçukun Bakıya planlaşdırılan səfərinin də ləğv edildiyini bildirib.
Kəskinləşən böhran
Sonrakı günlərdə vəziyyət daha da kəskinləşdi. Azərbaycan təhlükəsizlik orqanları "Sputnik Azərbaycan" adı altında maskalanan rus agentlərini saxladı. Bu, Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin sərt reaksiyasına səbəb oldu.
Bu hadisələr fonunda "Ukrayna amili" də tez bir zamanda ön plana çıxdı. Moskva Ukraynanın Azərbaycan-Rusiya münasibətlərini pozmaq və qarşıdurma toxumu səpmək cəhdlərini vurğuladı. Rusiya mediası və aparıcı analitiklər isə Bakını "Ukrayna ssenarisi" üzrə hərəkət etməkdə, münasibətləri qırmaq, ortaq əsasları dağıtmaq və iki ölkəni hərbi qarşıdurma yoluna salmaqda ittiham etdilər.
Köhnə böhranın yeni səbəbləri
Bu, son aylarda Azərbaycan-Rusiya münasibətlərində ilk böhran deyil. 2023-cü ilin dekabr ayının sonunda, Bakıdan Qroznıya uçan Azərbaycan hava yollarına məxsus sərnişin təyyarəsi Qazaxıstanın Aktau şəhəri yaxınlığında qəzaya uğradı. Təyyarədə 67 nəfər var idi, 38 nəfər, o cümlədən iki heyət üzvü həlak oldu. Onlardan 25-i Azərbaycan, 7-si Rusiya, 6-sı isə Qazaxıstan vətəndaşı idi. Kreml bəyan etdi ki, təyyarə Qroznı hava limanına yaxınlaşdığı anda həmin bölgə Ukrayna PUA-larının hücumuna məruz qalıb.
28 dekabrda Rusiya prezidenti Vladimir Putin Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevə zəng edərək, faciəli hadisəyə görə qurbanların ailələrinə başsağlığı verdi və yaralıların tezliklə sağalmasını arzuladı. Ertəsi gün prezident Əliyev isə “təyyarənin xaricdən zədələndiyini və Rusiya tərəfi Azərbaycandan üzr istəməli, öz məsuliyyətini tanımalı, təqsirkarları cəzalandırmalı və kompensasiya ödəməlidir" – deyə açıqlama verdi.
Bu, Bakının ilk dəfə Kremlə qarşı açıq və sərt tonla danışması idi.
Fevral ayının əvvəlində Bakı, Rusiyanın "Rossotrudniçestvo" (Beynəlxalq Humanitar Əməkdaşlıq Agentliyi) qurumunun ölkədə fəaliyyətini dayandırdığını açıqladı və 1997-ci ildən etibarən fəaliyyət göstərən "Rusiya Evi"nin bağlanmasını tələb etdi. Eyni zamanda ABŞ-ın Beynəlxalq İnkişaf Agentliyinin fəaliyyəti də dayandırıldı.
Bu dövrdə Azərbaycan Rusiyanın media qurumları adı altında maskalanan agent şəbəkəsinin ölkədə fəaliyyətini məhdudlaşdırmağa başladı və bu qərarı "ölkə xaricində fəaliyyət göstərən Azərbaycan dövlət media orqanlarının və xarici jurnalistlərin balanslı fəaliyyət şəraitinin təmin edilməsi" ilə əsaslandırdı. Bakı bu balansın, “Sputnik”in Azərbaycandakı jurnalistlərinin sayının, Rusiyada fəaliyyət göstərən “AzərTac” müxbirlərinin sayı ilə eyni olmasını tələb etməklə bərpa olunacağını bildirdi.
Daha sonra Azərbaycan bəzi yerli media orqanlarına qarşı Rusiya tərəfindən kiberhücumlar təşkil edildiyini bildirdi. Parlament üzvü Ramin Nəzərov, Rusiyanın nəzarətində olduğu güman edilən "Kuzya Bear" haker qrupunun bu hücumlarda iştirak etdiyini və bunun Dövlət Dumasının göstərişi ilə həyata keçirildiyini bildirdi. Moskva bu ittihamlara cavab vermədi.
Vəziyyət hara gedə bilər?
Kreml Azərbaycanın tədbirləri və Xarici İşlər Nazirliyinin bəyanatları ilə bağlı təəssüfünü bildirdi və hüquq-mühafizə orqanlarının fəaliyyətinin diplomatik münasibətlərin pisləşməsinə səbəb olmamalı olduğunu vurğuladı. Prezidentin mətbuat katibi Dmitri Peskov: “Azərbaycan tərəfinin bu vəziyyəti belə qiymətləndirməsinin səbəblərini və hadisələrin mahiyyətini izah etmək üçün iş davam etdirilməlidir”. Onun sözlərinə görə, hələlik Putin və prezident Əliyev arasında telefon danışığı planlaşdırılmır, lakin “ehtiyac yaranarsa, bu danışıq yaxın vaxtlarda baş tutacaq”.
Cənubi Qafqaz Tədqiqatlar Mərkəzinin rəhbəri, azərbaycanlı politoloq Fərhad Məmmədov bildirir ki, Azərbaycan-Rusiya münasibətləri liderlər arasında şəxsi əlaqələrlə sıx bağlıdır. Onun sözlərinə görə, “təyyarə qəzasından sonra yalnız bir dəfə, o da bir neçə regional liderin qatıldığı ümumi telefon danışığı zamanı, Putin və Əliyev arasında əlaqə olub”. Ekspertin fikrincə, Bakı Rusiyanın təyyarə qəzasına reaksiyasından narazı qaldı və nəticədə Əliyev Moskvada keçiriləcək “Qələbə Paradı”na qatılmaqdan son anda imtina etdi. Prezidentlər arasında birbaşa təmasların olmaması fonunda, neqativ hadisələr dərinləşib və artıq Xarici İşlər Nazirlikləri səviyyəsində həll olunması mümkün olmayan gərginliklər yaranıb. “Biz hazırda qarşıdurma spiralinin daha da sürətləndiyini müşahidə edirik”, – deyə Məmmədov bildirib.
MDB ölkələri üzrə ekspert Arkadi Dubnov isə qeyd edir ki, : “Rusiya liderliyinin səhvlərini etiraf etməsi və üzr istəməsi onların təbiətinə uyğun deyil”. Onun sözlərinə görə, bu gün Azərbaycan Rusiya üçün daha vacibdir, nəinki əksinə. Dubnov əlavə edir: “Azərbaycan regional gücdür. Onun gücü təkcə Türkiyənin dəstəyi ilə məhdudlaşmır. Əksinə, bu gün Ankara özü Bakını dayaq kimi görür”.
Hər iki tərəf üçün qazanc və itkilər
Rəsmi rəqəmlərə görə, Azərbaycan iqtisadi baxımdan Moskvadan daha çox asılıdır. Lakin müharibə və sanksiyalar şəraitində Kreml üçün kiçik tərəfdaşların əhəmiyyəti əhəmiyyətli dərəcədə artıb.
Azərbaycan Dövlət Gömrük Komitəsinin məlumatına əsasən, 2024-cü ildə Rusiya ilə Azərbaycan arasında ticarət dövriyyəsi 4.8 milyard dollar təşkil edib. Rusiya isə 2022-ci ildən bəri gömrük statistikalarını açıqlamır. Azərbaycan məhsullarının Rusiyaya ixracı 1.5% azalaraq 1.2 milyard dollara düşüb, əvəzində Rusiyadan idxal 14.5% artaraq 3.6 milyard dollara çatıb.
Rusiyanın Azərbaycana ixrac etdiyi məhsullar əsasən neft, qaz, neft məhsulları, qiymətli metallar və metallurgiya məhsullarıdır. Azərbaycan isə Rusiyaya əsasən meyvə və tərəvəz (ixracın yarısı), eləcə də plastik məmulatlar göndərir.
Rusiya üçün, xüsusilə də beynəlxalq sanksiyalara məruz qaldığı sahələrdə, Bakı ilə münasibətlər olduqca vacibdir. Azərbaycan, Rusiyanın hərbi-sənaye kompleksi üçün zəruri olan ikiqat istifadəli məhsulları əldə edə bildiyi azsaylı ölkələrdən biridir.
Müharibədən sonra Türkiyə, rəsmi statistikasına görə, Qərbdən ikiqat istifadəli məhsulların idxalını 1.5 dəfə artırıb və bunları Rusiya ilə qonşu ölkələrə, o cümlədən Azərbaycana göndərib.
Tərəflər arasındakı qarşılıqlı maraqlar təkcə iqtisadiyyatla məhdudlaşmır. Qarabağda qazandığı qələbə ilə Azərbaycan regional güc balansında mühüm dəyişikliklərə səbəb oldu. Bakı və Ankaranın nüfuzu xeyli artdı, İranın və onunla birlikdə Rusiyanın təsiri isə xeyli zəiflədi.
Müharibə ehtimalı azdır, lakin...
Bəzi rus ekspertləri Rusiya ilə Azərbaycan arasında hərbi münaqişə ssenarilərini istisna etməyiblər. Bir rusiyalı politoloq yazıb: “Bakı Rusiya ilə ikitərəfli münasibətləri sürətlə dağıdır. Bu, Ukrayna ssenarisinə bənzəyir və nəticə etibarilə müharibəyə aparır”.
Bir çox ekspertlərə görə, Ankara-Bakı tandemi Suriyada və Qarabağda Moskvanın təsirinin azalmasından maksimum faydalanmağa çalışır. Bu fonda Rusiya dövlət nüvə agentliyi “Rosatom”un Türkiyədəki “Akkuyu” atom elektrik stansiyasının 49%-lik payını satmaq niyyətində olduğunu açıqlaması və Türkiyənin “Tayfun” ballistik raketini artıq üç dəfə sınaqdan keçirməsi diqqət çəkir.
Azərbaycanlı hərbi ekspert Aqil Rüstəmzadə isə Polşa radiosuna verdiyi müsahibədə bildirib ki, Azərbaycan ordusu Rusiya ilə mümkün münaqişənin bütün ssenarilərini artıq öyrənib. Onun fikrincə, Rusiya ölkənin dağlıq relyefi səbəbindən Azərbaycana böyük hərbi qüvvə yeridə bilməyəcək, lakin neft yataqlarını raketlərlə vura bilər. Buna baxmayaraq, o, hərbi eskalasiyanı real saymır, çünki “ruslar üçün Ukrayna cəbhəsindəki silah və resurslar daha həyati əhəmiyyət kəsb edir”.
Əvəzində ehtiyatda olan rusiyalı polkovnik Anatoli Matveyçuk da hərbi qarşıdurma ehtimalını az hesab edir və bildirir: “Türklər Əliyevin Rusiya ilə birbaşa toqquşmasına icazə verməzlər, çünki bu vəziyyət dərhal Qara dəniz regionuna və Türkiyəyə də sirayət edər”. O əlavə edib: “Bundan əlavə, bizim Ermənistanda hərbi bazamız mövcuddur”.
Əksər ekspertlər genişmiqyaslı böhran ehtimalını az saysalar da, onların fikrincə, hazırkı gərginlik regionda yeni qüvvələr balansının göstəricisidir.
Vaşinqtondakı Kennan İnstitutunun eksperti Maksim Trudolyubov belə qeyd edir: “Bakının Moskvaya qarşı açıq meydan oxumağa hazır olması regionda güc balansında dəyişiklikdən xəbər verir. Azərbaycan artıq daha müstəqil oyunçuya çevrilir. Bakı artıq ‘kiçik və itaətkar tərəfdaş’ rolunu oynamayacaq. Bu, xarici siyasət qurucuları üçün əsaslı dəyişiklikdir. Bu hadisələr Moskvanın zəif cəhətlərini göstərir və regionda yüksələn güclərin onun təsirinə qarşı necə meydan oxumağa başladığını nümayiş etdirir”.
