BAKI, AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
İran prezidenti Məsud Pezeşkianın Səudiyyə Ərəbistanının vəliəhdi şahzadə Məhəmməd bin Salmana İran və İran xalqına qarşı “nəcib duyğularına görə” səsləndirdiyi diplomatik təşəkkür, bu ölkənin Səudiyyəyə olan əsl siyasi münasibətini qiymətləndirmək üçün yetərli deyil. Pezeşkian Səudiyyənin İsrailin hücumunu pisləməsini də yüksək qiymətləndirib.
Lakin İranın Səudiyyəyə münasibəti bundan daha dərindir. 2023-cü ildə Pekində əldə olunan razılaşmadan sonra Tehranın Riyadla münasibətlərdə sərgilədiyi yumşaq, amma ikili siyasət, xüsusilə son İsrail hücumlarından sonra daha da nəzərə çarpır.
İsrailin İranı bombalamasından cəmi bir gün əvvəl İranın müdafiə naziri Əziz Nasirzadə region ölkələrini, o cümlədən Səudiyyəni hədələyərək demişdi: “Əgər nüvə danışıqları uğursuz olarsa və ABŞ ilə münaqişə baş verərsə, İran bölgədəki ABŞ hərbi bazalarını vuracaq.” O əlavə etmişdi: “Əgər bu münaqişə bizə zorla qəbul etdirilərsə, o zaman bütün ABŞ bazaları bizim əhatə dairəmizdə olacaq və onları yerləşdiyi ölkələrlə birlikdə hədəfə alacağıq.”
Nasirzadənin bu bəyanatı İranın region ölkələrinə münasibətinin əsas mahiyyətini ortaya qoyur. Bu, bir gün sonra İranın xarici işlər naziri Abbas Əraqçinin bəyanatında da öz əksini tapdı. O dedi: “İran İsraillə münaqişənin qonşu ölkələrə yayılmasını istəmir... ancaq buna məcbur edilərsə, o zaman fərqli olar.” İranın nə vaxt “məcbur ediləcəyi” isə sual altındadır və gözlənilməlidir.
İki ay geriyə qayıtsaq, görərik ki, İranın ali lideri Əli Xamenei Səudiyyə kralı Salman bin Əbdüləzizin göndərdiyi “qızıl məsləhəti” rədd etmişdi. Kral Salman bu mesajı oğlu, müdafiə naziri şahzadə Xalid bin Salman vasitəsilə şəxsən çatdırmışdı. Məqsəd, İran rəhbərliyini ABŞ prezidenti Donald Trampın təklif etdiyi nüvə razılaşmasını ciddi şəkildə müzakirə etməyə razı salmaq idi. Çünki bu, İsraillə genişmiqyaslı müharibənin qarşısını almağın yeganə yolu kimi qiymətləndirilirdi.
Bu mühüm mesajın ötürülməsi 17 aprel tarixində Tehranda prezident kompleksi daxilində keçirilən qapalı görüşdə baş tutmuşdu. Görüşdə prezident Pezeşkian, Silahlı Qüvvələrin Baş Qərargah rəisi Məhəmməd Baqeri və xarici işlər naziri Əraqçi də iştirak edirdi. Lakin İran bu təklifi rədd etdi və region bu gün qeyri-müəyyənlik və qarşıdurma ilə üz-üzə qaldı. Bu, bölgənin uzun müddətdir qorxduğu “böyük müharibə”nin başlanğıcı ola bilər.
İranın bu təklifdən imtinası, əslində bu ölkənin Səudiyyəyə etibar etməyəcəyini və edə bilməyəcəyini göstərir. Bu isə İranın strateji yanaşmasının əsasını təşkil edir. ABŞ-da fəaliyyət göstərən iranəsilli akademik və siyasi analitik Vəli Nasr, İsrailin hücumundan bir neçə həftə əvvəl çap olunan “İranın Böyük Strategiyası” adlı kitabında yazır: “İranın strategiyasının əsas xüsusiyyəti taktiki çeviklikdir.
Tehran diplomatik açılım, regional yaxınlaşma və fürsətlərin istifadəsi ilə yanaşı, düşünülmüş səbr nümayiş etdirməkdə mahirdir. Bütün bunlar İranın 'mühasirə şüuru'nu möhkəmləndirməyə xidmət edir. Ona görə də 2023-cü ildə İran ilə Səudiyyə arasında baş verən barışıq strateji dönüş yox, sadəcə nəfəs almaq üçün düşünülmüş taktik addımdır. İran 'müqavimət' və regional hegemonluq planından heç vaxt əl çəkməyib.”
Nasirzadənin dediyi kimi, əgər nüvə danışıqları uğursuz olarsa və ABŞ-la münaqişə baş verərsə, İran bölgədəki ABŞ bazalarına zərbə endirəcək. Bu da İranın, İsrailin hücumuna cavab verdikdən sonra region ölkələrinə qarşı hələ də ikili və ehtiyatlı siyasət yürütməsinə dəlalət edir.
Bütün bunlar onu göstərir ki, keçmişin dərsləri bizimlədir, amma İranın gələcəkdə hansı siyasət yürüdəcəyinə dair inam və etimad şəxsi arzudan o yana keçmir. Çünki İranın region ölkələrinə münasibəti ilə bağlı real zəmanət yoxdur.
Ərəb Körfəzi ölkələrində İran təhdidinə qarşı son onilliklərdə hərbi bazalar qurulub. Lakin Tehran bu bazalara hücum edərsə və ABŞ münaqişəyə cəlb olunarsa, bölgədəki münaqişə daha da dərinləşə bilər.
Böyük Britaniyada yerləşən "Chatham House" araşdırma mərkəzinin tədqiqatçısı Sənəm Vakil bildirir: “Körfəz ölkələri ciddi risklərlə üz-üzədir və bu səbəbdən ehtiyatlı olmalıdırlar” Onun sözlərinə görə, İranın zəiflədilməsi bu ölkələr üçün narahatlıq doğurmur, çünki Tehranla uzun müddətdir ziddiyyətlər mövcuddur.
Buna baxmayaraq, bölgə ölkələri İranla gələcək əlaqələrə həddindən artıq siyasi inam göstərirlər. Tehranı “sülhsevər və rifah tərəfdarı qonşu” kimi təqdim etməyə çalışanlar isə bu iddialarını dəstəkləyəcək real faktlara malik deyillər.
Siyasətçilər öz arzularını deyil, reallıqları ifadə etməlidirlər. Lakin hazırda regionda iqtisadi layihələrə istinad edərək “siyasi sabitlik”dən danışanlar, İranın doğrudan da regiona təhdid yaratmadığını sübut etməlidirlər. Əgər İran hələ də regional hegemonluq iddiasından əl çəkməyibsə, onu sülh tərəfdarı ölkə kimi təqdim etmək düzgün olmaz.
Səudiyyə Ərəbistanında ictimai rəyin formalaşdırılmasında iştirak edən və qərar qəbul edən çevrəyə yaxın bir media əməkdaşı müəllifə bildirib ki, İranın “Qum – Ümmülqura” strategiyası (yəni İslamın mərkəzini Məkkədən Quma daşımaq ideyası) daim şahzadə Məhəmməd bin Salmanın diqqət mərkəzindədir. Bu sənəd Tehranla bağlı qərar verərkən heç vaxt gündəmdən düşmür.
Şahzadə Məhəmməd bin Salmanın ABŞ-ın Fox News kanalının baş aparıcısı Bret Bayerə verdiyi müsahibəsində İranla gələcək münasibətlərlə bağlı bir çox suallar açıq qaldı. Çünki İranın Səudiyyə üçün təhdidi yalnız nüvə silahı ilə məhdudlaşmır.
Hazırda cavab gözləyən suallar çoxdur və biz bu cavabları öz arzularımızla deyil, obyektiv göstəricilərlə axtarmalıyıq. Heç bir ağıllı insan ölkələr arasında sağlam münasibətə qarşı çıxmaz. Amma eyni zamanda biz “ağıllı bir səs” axtarırıq, desin ki, : İran həqiqətən regiona hökm etmək istəyindən əl çəkib.
