BAKI, AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
İranla İsrail arasında 2025-ci ilin iyun ayında baş verən 12 günlük qarşıdurma regional miqyaslı müharibəyə çevrilməsə də, İranın daxili siyasi mənzərəsində kritik dönüş nöqtəsi ola bilər.
İslam Respublikası əvvəllər də xarici düşmənlərlə açıq qarşıdurmalara girib. Lakin bu dəfə bunu hərbi baxımdan zəif, daxildə parçalanmış və xalqından getdikcə uzaqlaşmış bir vəziyyətdə etdi.
1980-ci illərdə İran–İraq müharibəsinin əksinə olaraq, bu dəfə xalq milli suverenliyi müdafiə etmək üçün hökumət ətrafında birləşmədi. Hökumətsə, görünür, xalqın ciddi dəstəyini almadan döyüşə girdi.
İranda dəqiq sorğu məlumatları əldə etmək çətin olsa da, hökuməti dəstəkləyən nümayişlərin demək olar ki, yoxluğu, müharibədən əvvəlki aşağı dəstək səviyyəsi və sonrakı repressiyalar bunu açıq şəkildə göstərir.
Etnik qruplar üzrə tədqiqatçı Co Əditonci “The Conversation” saytında dərc olunan məqaləsində yazır ki, xüsusilə tarixi baxımdan marginallaşdırılmış icmalar İsraillə qarşıdurmanı vətənin müdafiəsi kimi deyil, hökumətin ideoloji macəraları və bölgədəki dolayı münaqişələrinin nəticəsi kimi qiymətləndiriblər. Əditonci əlavə edir ki, bu, İran İslam Respublikasını 1979-cu il inqilabından bəri ən zəif vəziyyətinə salıb.
İsrail və ABŞ-ın son hücumlarından sonra İran hökumətinin nüfuzu xeyli azalıb. Onun inqilabi legitimliyə, şiə ideologiyasına və Qərb əleyhinə təbliğata əsaslanan “yumşaq gücü” indi əvvəlki kimi inandırıcı deyil.
İslam Respublikası uzun illər özünü ABŞ və İsraillə mübarizə aparan yeganə cəsarətli dövlət, müsəlmanların müdafiəçisi və İslam dünyasının mənəvi lideri kimi təqdim edib. Bu obraz dövlət mediası, müttəfiq milislər və dini ritorika ilə gücləndirilib, xarici müdaxilələri və hərbi xərcləri əsaslandırmaq üçün istifadə olunub. Lakin artıq bu təbliğat xalqı əvvəlki kimi inandıra bilmir.İran rəhbərliyi nə ölkə daxilində birliyi ilhamlandıra, nə də xaricdə qorxu yarada bilir. Hətta Livan, İraq və Yəməndəki şiə icmalar arasında da İsraillə son qarşıdurma zamanı dəstək zəif olub.
Daxildə isə İsraili mövcudluğa təhdid kimi göstərən təbliğat, xüsusilə gənclər arasında təsirini itirib. Gənclər indi hökumət şüarlarından daha çox insan hüquqları hərəkatlarına meyillidirlər.
Eyni zamanda, İranın “sərt gücü” də zəifləyib. Ali səviyyəli komandirlərin həlak olması və hərbi infrastrukturun dağıdılması hökumətin təhlükəsizlik və kəşfiyyat orqanlarının ciddi şəkildə sızdığını göstərib. İsrailin son hücumlarından əvvəl də İran ordusunun son onilliklərdə ən zəif vəziyyətdə olduğu bildirilirdi. Son qarşıdurmanın sürprizi yalnız dağıntıların miqyasında deyil, həm də İsrailin İranın hərbi və kəşfiyyat strukturuna nə qədər dərindən nüfuz etməsində idi. Bu qarşıdurma, nəticə etibarilə, İran üçün hərbi və təhlükəsizlik baxımından fiasko kimi qiymətləndirilir.
İranın regional nüfuzu azaldıqca, daxildəki hakimiyyət də zəifləyir. İran Mədəniyyət Nazirliyinin 2024-cü ildə keçirdiyi sorğuya görə, əhalinin 90 faizindən çoxu ölkədəki vəziyyətdən narazıdır. 2024-cü ilin noyabrında keçirilən seçkilərdə isə iştirak 40 faizdən aşağı olub ki, bu da siyasi sistemə olan narazılığı əks etdirir.
Niyə genişmiqyaslı etirazlar yoxdur? Cavab: Qorxu
İranda bir çoxları İsraillə müharibənin başlanmasına görə hökuməti ittiham edir. Rəşt şəhərində yaşayan bir vətəndaş Reuters agentliyinə belə deyib: “Bu ölkədə qərar verənləri məsuliyyətli sayıram. Onların siyasətləri müharibə və dağıntı gətirdi.” Hökumət isə hər zamanki kimi cavab verib: repressiyalarla. Dövlətə bağlı mediaya görə, müharibə dövründə və ondan dərhal sonra 700-dən çox insan “Mossadla əməkdaşlıq” ittihamı ilə həbs olunub.
Əvvəlki repressiya kampaniyalarında olduğu kimi, bu dəfə də etnik azlıqların yaşadığı bölgələr, xüsusilə kürdlər, ərəblər və bəluclar hədəfə alınıb.
İsraillə atəşkəsin elan olunduğu ertəsi gün, hökumət məhkəməsiz və hüquqi müdafiə olmadan üç sərhəd ticarəti ilə məşğul olan kürd işçisini edam edib – bu da hökumətin azlıqlardan “günah keçisi” kimi istifadə edərək hakimiyyətini qorumaq üsuludur.
Bu siyasət tarixi bir modeldir: hökumət özünü təhlükədə hiss etdikdə, ilk olaraq qeyri farsları hədəfə alır.
İranda 10–12 milyon arası kürd yaşayır. Bu da əhalinin təxminən 12–15 faizini təşkil edir və onları farslar və azərbaycanlılardan sonra üçüncü ən böyük etnik qrup edir. İranda həmçinin böyük sayda bəluclar və ərəblər də mövcuddur.
1979-cu ildə İran İslam Respublikası qurulduqdan sonra, bir çox etnik qruplar – daha demokratik və inklüziv bir İran ümidi ilə – inqilaba dəstək verdilər. Lakin bu ümidlər tez bir zamanda puç oldu.
Ruhullah Xomeyninin rəhbərliyi altında qurulan hökumət çoxluqçu siyasəti rədd etdi və şiə islamı ilə fars kimliyinə əsaslanan ideologiyanı təbliğ etdi. Nəticədə qeyri-fars və qeyri-şiə qruplar kənarlaşdırıldı.Ölkədə ciddi nüfüza sahib olan azərbaycanlıların hüquqları əllərindən alındı. Bunun əvəzinə ermənilərə təhsil və digər hüquqlar verildi. İran rejiminin repressiyaları və edamları azərbaycanlılardan da yan keçmədi.
Digər tərəfdən Xomeyni kürd icmalarını üsyankar elan etdi, onları küfr və separatçılıqla ittiham etdi və iddia etdi ki, onlar İsrail və ABŞ-ın əlində bir alətdir.
Şah rejimindən miras qalan müasir silahlara güvənən hökumət 1979–1988-ci illər arasında İran “Kürdüstanında” genişmiqyaslı hərbi əməliyyatlar apardı, çoxsaylı kənd və şəhərlər dağıdıldı və 50 minə yaxın insan öldürüldü. Həmin bölgə hələ də hərbi rejim altında qalır.
1988-ci ilin avqustunda İran–İraq müharibəsi bitdikdən sonra hökumət zəif iqtisadiyyat və gücsüz ordu fonunda daxili üsyandan qorxmağa başladı. Lakin siyasi islahatlar əvəzinə, tarixindəki ən vəhşi repressiya kampaniyalarından birinə əl atdı.
Xomeyni siyasi məhbusların edamı barədə fərman verdi. Onların arasında çoxlu sayda azərbaycanlı, kürd, ərəb və sünni bəluc müxalifləri də var idi.
1988-ci ilin iyul–sentyabr aylarında minlərlə siyasi məhbus – çoxu məhkəməsiz – edam olundu və adsız kütləvi məzarlıqlarda basdırıldı. Amnesty International bu sayın təxminən 5 min nəfər olduğunu bildirir.
Xomeyni onları “Allaha qarşı müharibə aparanlar” adlandırdı və inqilab məhkəmələrini onları vaxtında edam etmədiklərinə görə tənqid etdi.
Sonrakı illərdə hökumət həm ölkə daxilində, həm də xaricdə müxalifləri hədəf alan sui-qəsd kampaniyası apardı. Bu koordinasiyalı repressiyalarla məqsəd, potensial təhlükə yarada biləcək istənilən müxalif səsi məhv etmək idi.
İndi isə görünür, İran İslam Respublikası bu köhnə ssenarini yenidən təkrar edir – lakin bu dəfə daha zəif və daha kövrək bir vəziyyətdə.
Bəzi insanlar haqlı olaraq soruşa bilər: niyə daha geniş etirazlar baş vermir, xüsusilə də azərbaycanlıların, kürdlərin və bəlucların çoxluq təşkil etdiyi bölgələrdə? Cavab bir çoxları üçün aydındır: gələcəkdən qorxu.
