BAKI, AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
İranın İsraillə ilk birbaşa müharibəsini "müqavimət" oxundakı proxy qüvvələri və nə Rusiya, nə də Çin kimi müttəfiqləri olmadan aparması, Yaxın Şərqdə 1979-cu ildən bəri qurulmaqda olan regional nizamın ciddi sınağa çəkildiyini göstərdi. Bu yeni reallıq, İranın son müharibədən sonrakı dövrdə bölgədəki mövqeyinin necə dəyişəcəyinə işarə edir.
Analitiklər arasında İranın təsir dairəsinin nə dərəcədə zəiflədiyi ilə bağlı fikir ayrılıqları olsa da, ümumi razılıq ondadır ki, Tehran son 50 ildə ən böyük zərbəni alıb. ABŞ-ın İranın nüvə obyektlərinə endirdiyi zərbələr və 12 günlük müharibə bunun bariz sübutudur.
İranın mövqeyini dəyərləndirmək üçün keçmişə baxış
Keçən il sentyabr ayında İsrailin Hizbullaha qarşı həyata keçirdiyi kəşfiyyat sızmaları, "Peycer" partlayışları və o cümlədən baş katib Həsən Nəsrullahın da aralarında olduğu bir neçə liderin qətlə yetirilməsi “müqavimət” oxunun əsas sütununu laxlatdı.
Daha sonra 8 dekabrda Əsəd rejiminin süqutu və İranla bütün əlaqələri rədd edən yeni bir Suriya rəhbərliyinin hakimiyyətə gəlməsi ilə Tehran, İraq-Suriya-Livan xəttindəki həyati əhəmiyyətli dəhlizini və logistik bağlantısını itirdi.
Birbaşa qarşıdurmaya keçid və “iki yol” seçimi
İranla İsrail arasında “kölgə müharibəsi” mərhələsi başa çatdı və birbaşa qarşıdurma başladı. Aprel zərbələrindən sonra oktyabrda qarşılıqlı raket hücumları və silahlı toqquşmalar baş verdi. May ayında isə ABŞ Prezidenti Donald Tramp İrana yönəlik mesajında “Ya razılaş, ya da zərbə al”-dedi.
Tramp Tehrana 60 günlük möhlət verərək, hərbi nüvə proqramından əl çəkməyi və danışıqlara başlamağı tələb etdi. Bu çağırışı keçmiş prezident Barak Obamanın “qırmızı xətt”i kimi qəbul etməyin səhv olacağı qeyd olundu. Doğrudan da, 60 günün sonunda – 13 iyun tarixində İsrail İran ərazisindəki hədəfləri bombalamağa başladı. Tramp, seçki vədlərinin əksinə olaraq və keçmiş ABŞ prezidentlərindən fərqli olaraq, 22 iyunda İranın üç nüvə obyektinə hücum üçün əmr verdi. 24 iyunda isə, İranın ABŞ-ın Qətərdəki Əl-Üdeyd bazasına simvolik zərbəsindən sonra atəşkəs elan olundu.
Tehran döyüş meydanında tək qaldı
Hizbullah, İraqdakı şiə milisləri, Suriyadakı İran yönümlü hücrələr, Yəməndəki husilər, Qəzzadakı HƏMAS və digər vəkil qüvvələr bu müharibədə İranın yanında olmadılar. Rusiya da, Ukrayna müharibəsində İran dronlarından istifadə etməsinə baxmayaraq, Tehrana dəstək vermədi. Çin isə enerji asılılığına baxmayaraq, neytrallığını qorudu. Nəticədə İran tək qaldı. İranın sadiq proksi qüvvələri müharibəni televiziyadan izlədilər, müttəfiqlər isə siyasi həll və gərginliyin azaldılmasını istədilər.
Müharibədən sonra İran: Qapalı rejim, daxili mübarizə
Tehranda indi bir neçə ssenari mümkün olsa da, ən güclü ehtimal odur ki, ölkə uzun müddət daxili məsələlərə fokuslanacaq. İran liderləri hər nə qədər müharibədən "qalib çıxmış" görüntüsü verməyə çalışsalar da, bu daha çox atəşkəs razılaşmasında “üz qurtarma fürsəti” kimi qiymətləndirilir.
Ancaq yaxın gələcəkdə Tehran daxilində siyasi elitaya qarşı sui-qəsdlər və kəşfiyyat hücumlarının nəticələri, müxalif düşərgənin güclənməsi və ictimai sorğulama dalğasının artması gözlənilir. Bu da göstərir ki, İranın “savaşı qazanmış” kimi təqdim olunması reallığı əks etdirmir.
İran indi bir tərəfdən nüvə proqramı ilə bağlı danışıqlara qayıtmalı, digər tərəfdən isə mümkün Avropa sanksiyalarına hazırlaşmalıdır. Avqust ayında, əgər nəzarət və uran ehtiyatlarının (408 kq) taleyi ilə bağlı razılaşma əldə olunmazsa, sanksiyaların yenidən tətbiqi gözlənilir.
İran rəhbərliyi, mümkündür ki, Şimali Koreya modelinə keçərək beynəlxalq təcridə gedəcək və nüvə silahına malik olmaqla rejimi “zəmanət altına almağa” çalışacaq.
İndi əsas sual budur: Müharibədən sonra İran hansı yolu tutacaq?
Aydındır ki, ölkə daxili sui-qəsdlər, rejimə endirilən strateji zərbələr, artan müxalif siyasi ambisiyalar və ictimai hesabat tələb edən dalğalarla məşğul olacaq. Bu isə onun regional ambisiyalarının ikinci plana keçəcəyinə işarədir. İran üçün xarici təsir imkanları daralacaq, daxili sabitlik prioritet olacaq.
Bölgə dövlətləri isə bu dönüş nöqtəsinə rasional və məsuliyyətli yanaşmalıdır. Çünki bu yeni dövr, Yaxın Şərq üçün uzun müddətli strateji dəyişikliklərin başlanğıcı ola bilər.
