BAKI, AzerVocie Analitik Təhlil Mərkəzi

1980-ci illərdə ABŞ prezidenti Ronald Reyqan dünya ictimaiyyətini təəccübləndirərək “Strateji Müdafiə Təşəbbüsü”nü elan etdi. Bu təşəbbüs mediada “Ulduz müharibəsi” adı ilə məşhurlaşdı. Layihənin məqsədi, kosmosdan istifadə edərək — lazerlər və peyklər vasitəsilə — Sovet İttifaqından gələcək potensial nüvə hücumlarını önləmək üçün raket əleyhinə qalxan qurmaq idi.

Hərçənd bu layihə texniki və siyasi səbəblərə görə həyata keçirilmədi, lakin o, ABŞ-ın strateji müdafiə düşüncəsində dönüş nöqtəsi yaratdı və kosmosun hərbiləşdirilməsi anlayışını beynəlxalq təhlükəsizlik konsepsiyasına daxil etdi.

Trampın “Qızıl Günbəzi” və beynəlxalq narahatlıq

Bu gün isə prezident Donald Tramp “Qızıl Günbəz” (Golden Dome) adlanan yeni layihə ilə çıxış edib. Layihənin məqsədi ABŞ ərazisini raket hücumlarından qorumaq üçün kosmosda yerləşdirilən müdafiə sistemləri qurmaqdır. Trampın sözlərinə görə, bu sistem ABŞ-ı uzunmənzilli və hipersəs raketlərindən qoruyacaq.

Layihə hələ ilkin mərhələdə olsa da, onun elan edilməsi beynəlxalq aləmdə geniş rezonans doğurub. Bir sıra böyük dövlətlər bu təşəbbüsü “provoskasiya” və “kosmosun silahlandırılması istiqamətində təhlükəli addım” kimi qiymətləndiriblər.

Tənqidçilər soruşurlar: “Qızıl Günbəz” həqiqətən ABŞ və dünya üçün daha təhlükəsiz mühit yaradacaq, yoxsa qlobal gərginliyi artıracaq və yeni silahlanma yarışını alovlandıracaq?

Layihənin texniki və maliyyə problemləri

Mütəxəssislər bildirirlər ki, layihənin yüz milyardlarla dollara başa gələcəyi gözlənilir. Bu isə ciddi maliyyə maneələr yaradacaq. Eyni zamanda, sistemin texniki etibarlılığı ilə bağlı suallar da var: Xüsusilə hipersəs sürətli və çoxbaşlı nüvə raketləri qarşısında bu sistemin effektiv olub-olmayacağı şübhə doğurur.

Layihənin strukturu və Trampın fərmanı

“Qızıl Günbəz” layihəsi, bir neçə qatlı müdafiə sistemindən ibarətdir. ABŞ 2025-ci il yanvarın 27-də Trampın imzaladığı fərmanla layihəyə start verib. O, ABŞ ordusuna bu sistemin qurulması üçün əmrlər verib. Bəzi analitiklər bu təşəbbüsü İsrailin “Dəmir Günbəz” sistemi ilə, bəziləri isə Reyqanın 1983-cü il müdafiə təşəbbüsü ilə müqayisə edirlər.

Ancaq Trampın “Qızıl Günbəzi” onlardan daha geniş əhatəyə və daha iddialı məzmuna malikdir. Layihə Yer ətrafında minlərlə “kənar müdaxilə silahı”nın yerləşdirilməsini nəzərdə tutur. Bu silahlar yüksək sürətlə hərəkət edərək orbitdə sabit dayanır və hücum anında reaksiya verməyə hazır olur. Buna görə də layihənin effektivliyi və praktiki istifadəsi barədə ciddi suallar qalır.

Hücum və müdafiə arasında: Trampın iddialı planları

Donald Tramp gizlətmir ki, layihədə nəzərdə tutulan kosmik silahlar təkcə müdafiə deyil, həm də hücum məqsədilə istifadə olunacaq. Bu sistemlər süni intellektlə təchiz edilmiş radar və sensor şəbəkələri ilə inteqrasiya olunacaq. Süni intellekt real vaxtda təhdidləri müəyyən edib dərhal reaksiya verəcək.

Layihənin texniki təməlləri, Trampın birinci prezidentliyi dövründə — 2017-ci ildə — yaradılan “Kosmik İnkişaf Agentliyi”nin bazasında qurulub. Bu ideyanın memarlarından biri, sabiq müdafiə nazirinin texnologiya üzrə müavini Maykl Qriffindir. O, “SpaceX” kimi özəl şirkətlərin dəstəyi ilə, kosmosa göndərilən texnologiyaların xərclərini azaltmağı və döyüş platformalarının effektivliyini artırmağı hədəfləmişdi.

SpaceX və siyasi qalmaqallar

Reyqanın vaxtında uğursuzluğa düçar olmuş kosmik müdafiə cəhdləri bu dəfə Elon Mask və “SpaceX” kimi kommersiya nəhənglərinin dəstəyi ilə yeni nəfəs qazanıb. “Starlink” layihəsinin uğuru ABŞ-ın minlərlə peyk vasitəsilə müdafiə sistemini qura biləcəyini göstərir.

Ancaq bu əməkdaşlıq ciddi suallar doğurub. 2025-ci ilin mayında Konqresdə 42 millət vəkili Elon Maskın layihədəki rolu ilə bağlı Müdafiə Nazirliyinin Baş Müfəttişinə müraciət ediblər. Onlar ənənəvi satınalma prosedurlarından yayınma, Maskın milli təhlükəsizlik üzərində qeyri-mütənasib təsiri və maraq toqquşması ilə bağlı narahatlıqlarını ifadə ediblər.

Bu narahatlıqların kökündə “SpaceX”də çalışan və əvvəllər ABŞ-ın raket müdafiə sistemlərinə cavabdeh olmuş general Terens O’Şonesinin də olması dayanır. Eyni zamanda Maykl Qriffinlə bağlı da suallar yaranıb. Onun 2001-ci ildə Elon Maskla birlikdə Rusiyaya səfər edərək ballistik raketlərin alınmasını araşdırması və sonradan NASA vasitəsilə “SpaceX”ə iri həcmdə kontraktlar verməsi diqqət çəkir.

Yeni nəsil silahlar və yüksək riskli planlar

Bu gün “SpaceX”, “Palantir”, “Anduril”, “Lockheed Martin” kimi iri silah istehsalçıları layihədə iştirak uğrunda yarışa başlayıblar. “Lockheed Martin” artıq 2026-cı ilin sonuna qədər hipersəs və kosmik müdafiə sistemlərinin ilk versiyasını təqdim etməyi planlaşdırır.

Mayın 20-də Donald Tramp layihəni rəsmi şəkildə elan edib və ABŞ-ı uzaqmənzilli və hipersəs raketlərdən qorumaq üçün bu layihəyə ehtiyac olduğunu bildirib. Layihənin rəhbəri kimi ABŞ Kosmik Qüvvələrinin generalı Maykl A. Qetlain təyin edilib.

Respublikaçıların təqdim etdiyi büdcə layihəsində ilkin olaraq layihəyə 25 milyard dollar ayrılıb. Ağ Evin qiymətləndirməsinə görə ümumi xərc 175 milyard dollar olacaq. Ancaq Konqresin Büdcə Ofisi bu xərclərin 161–542 milyard dollar arasında dəyişə biləcəyini bildirib. Bəzi senatorlar isə son xərclərin trilyonlarla dollara çata biləcəyini istisna etmirlər.

Kanada və beynəlxalq tərəfdaşlıq ehtimalı

Layihəyə maraq göstərənlər arasında Kanada da var. 2025-ci ilin fevralında Kanadanın müdafiə naziri Bill Bleyer ölkəsinin bu təşəbbüsdə iştirak etməyə hazır olduğunu bəyan edib. Tramp isə may ayında keçirdiyi çıxışında qeyd edib ki, “Kanada bizimlə əlaqə saxlayıb və bu layihədə iştirak etmək istəyir.”

Bu əməkdaşlıq ABŞ-Kanada arasında daha geniş təhlükəsizlik və ticarət razılaşmaları çərçivəsində inkişaf etdirilə bilər.

“Qızıl Günbəz”in texnoloji əsasları və müdafiə təbəqələri

Trampın imzaladığı icra sərəncamı layihənin 8 əsas komponent üzərində qurulmasını tələb edir:

Ballistik, hipersəs və qanadlı raketlərə qarşı müdafiə
Kosmosda raketləri izləyən izləmə təbəqəsinin qurulması
Raketləri hələ uçuş mərhələsində zərərsizləşdirən kosmik müdaxilə sistemləri
Hədəfə çatmadan son mərhələdə hücumu dəf edən qabaqlayıcı imkanlar
“Mübarizə aparan kosmik infrastruktur” çərçivəsində nəzarət təbəqəsi
Raketlər buraxılmadan öncə hücum edən hücum qabiliyyətləri
Etibarlı təchizat zənciri

Layihənin ən qabaqcıl texnoloji elementi isə yüksək enerjili lazer sistemləridir. Hazırda bu sistemlər xüsusi pilotsuz uçan aparatlarda test olunur. Bu texnologiya, klassik sursatlara ehtiyac olmadan bir neçə hədəfə eyni anda dəqiq reaksiya verməyə imkan yaradır.

Yerüstü və kosmos inteqrasiyası: “vahid təhdid şəkli”

Layihənin əsas məqsədlərindən biri yerüstü və kosmik müdafiə sistemlərinin vahid rəqəmsal şəbəkədə birləşdirilməsidir. Bu, “Patriot” və “THAAD” kimi mövcud sistemlərlə birlikdə peyklər vasitəsilə informasiya paylaşımını təmin edəcək.

Nəticədə, müxtəlif təbəqələrdən ibarət bu müdafiə sistemi hücumun ilk saniyələrində birgə analiz apararaq, dərhal cavab vermək gücünə malik olacaq. Lakin bu, çox böyük ərazi və təhdid müxtəlifliyi baxımından son dərəcə çətin bir hədəfdir.

ABŞ ordusunun özünün də etiraf etdiyi kimi, layihənin Trampın prezidentliyi dövründə tam başa çatması real deyil. Eyni zamanda, bu layihənin ABŞ müdafiə büdcəsinin böyük hissəsini udacağı da gözlənilir.

Rusiya və Çin: yeni silahlanma yarışının başlanğıcı, Pxenyan və Moskvanın reaksiyası

Layihə ABŞ-ın raket müdafiə siyasətində əsaslı dönüşü ifadə edir. Rusiya və Çin kimi rəqiblərin inkişaf etdirdiyi hipersəs raketləri və qismən orbital bombardman sistemləri mövcud sistemlərin qarşısını almaqda acizdir. “Qızıl Günbəz” məhz bu yeni təhdidlərə qarşı caydırıcı güc kimi nəzərdə tutulur.

Lakin bəzi analitiklərə görə bu addım, ABŞ-ın “Öncə Amerika” strategiyasının tərkib hissəsi kimi qəbul oluna və agressiv təəssürat yarada bilər. Bu isə, öz növbəsində, kosmosun hərbiləşdirilməsi və silahlanma yarışının qızışması riskini artırır.

Şimali Koreya bu layihəni “kosmosda nüvə müharibəsinin ssenarisi” və ABŞ-ın hegemon ambisiyalarının əlaməti kimi qiymətləndirib. Onların bəyanatında “Amerikanın təkəbbür və eqoizminin nümunəsi” ifadəsi yer alıb.

Rusiya və Çin isə Trampın rəsmi elanından öncə birgə bəyanat yayaraq “Qızıl Günbəz”i sabitliyi pozan addım kimi pisləyiblər. Lakin Trampın çıxışından sonra Rusiya ritorikanı yumşaldaraq layihəni “ABŞ-ın suveren qərarı” adlandırıb və detalların gözləniləcəyini bildirib.

ABŞ-ın Kəşfiyyat Müdafiə Agentliyinə görə, 2035-ci ilə qədər Rusiya 1000 hipersəs raketə, 5000 qanadlı raketə və 400 interkontinental ballistik raketə sahib ola bilər.
Çin də layihəni sərt tənqid edib. Xarici İşlər Nazirliyi layihəni “kosmosda müharibə riskini artıran və qlobal təhlükəsizliyi sarsıdan təşəbbüs” adlandırıb.
ABŞ Müdafiə Nazirliyinin məlumatına görə, Çin 600-dən çox nüvə başlığına və 400-dən çox uzaqmənzilli raketə sahibdir. Eyni zamanda, Çin “DF-27” kimi manevr qabiliyyətli hipersəs raketlər və “öldürücü peyk” texnologiyalarını sınaqdan keçirir.

2007-ci ildə Çin ilk dəfə peyki məhv edən raket sınağı keçirmişdi və o vaxtdan bu yana kosmosda hücum texnologiyalarını sürətlə inkişaf etdirir.

Yeni dövrün başlanğıcı

Trampın “Qızıl Günbəz” layihəsi təkcə texniki və hərbi bir təşəbbüs deyil. Bu, həm də ABŞ-ın geosiyasi mövqeyini möhkəmləndirmək, kosmosda üstünlüyünü qorumaq, həmçinin Trampın siyasi irsini gücləndirmək üçün nəzərdə tutulan simvolik və strateji bir addımdır.

Layihənin texniki və maliyyə reallıqları ilə nə dərəcədə uyğunlaşacağını zaman göstərəcək. Amma aydındır ki, bu təşəbbüs dünya gücləri arasında yeni bir silahlanma yarışını daha da qızışdırmaq potensialına malikdir.