BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
İranla ABŞ arasında aparılan nüvə danışıqları sadəcə diplomatik bir proses deyil, həm də real və saxta təkliflərin, qarşılıqlı yoxlamaların və manipulyasiya edilmiş mesajların sınaq meydanına çevrilib. Danışıqlar, iştirakçı tərəflərlə yanaşı, prosesdə birbaşa iştirak etməyən digər regional güclərə də siqnallar göndərmək məqsədi daşıyır.
Məsələn, ABŞ-ın İranı uranı zənginləşdirməyi dayandırmağa və digər ölkələr kimi zənginləşdirilmiş uranı xaricdən almağa çağırması bəzi müşahidəçilər tərəfindən İsrailin Baş naziri Benyamin Netanyahunun könlünü almaq cəhdi kimi şərh edilib. Çünki ABŞ ilə husilər arasında dəniz hücumlarının dayandırılması barədə əldə edilən razılaşmanın Tel-Əvivlə məsləhətləşmədən baş verməsi Netanyahu tərəfindən narazılıqla qarşılanmışdı.
Bu səbəbdən amerikalılar, əslində sərt mövqedə olmadıqları halda, zənginləşdirmə məsələsində sərt görünməyə çalışırlar. Bu "tango"nun bir hissəsi kimi, İranın ali rəhbəri Əli Xamenei də danışıqlardan nəticə gözləmədiyini bildirərək pessimistik mesajlar verir.
"Nüvə dövrü" və İranın siyasi inadkarlığı
İran uzun illərdir ki, nüvə enerjisinin "tam dövrəsinə" – yəni xam uranın çıxarılmasından tutmuş, zənginləşdirilməsinə və elektrik istehsalı, tibbi araşdırmalar, kənd təsərrüfatı kimi sahələrdə istifadəsinə qədər olan prosesə – sadiq olduğunu bildirir. Bu isə Tehran üçün istənilən zənginləşdirmə səviyyəsini seçmək imkanı yaradır. İranın 60%-lik zənginləşdirmə səviyyəsinə çatdığını elan etməsi də bu güc nümayişinin bir hissəsidir. Halbuki enerji istehsalında istifadə olunan reaktorlar 5%-dən artıq zənginləşdirilmiş urana ehtiyac duymur.
Nüvə proqramı – milli qürur məsələsi
İllər keçdikcə, İranın nüvə proqramı daxildə siyasi spektrin bütün təbəqələri üçün milli qürur məsələsinə çevrilib. Bu proqramın başlanğıcı Almaniyanın “Siemens” şirkətinin Şah dövründən qalma tikililəri idisə, bu günə qədər milyardlarla dollar xərclənərək onlarla obyekt tikilib. İsrail və ABŞ-ın hücumlarına, alimlərin qətlinə və iqtisadi sanksiyalara baxmayaraq, Tehran bu layihəni davam etdirir.
İlk dəfə olaraq İran bu proqramın detalları barədə danışıqlara açıq yanaşır. Halbuki 2015-ci ildə prezident Obama dövründə əldə olunan və sonradan Tramp tərəfindən ləğv edilən nüvə razılaşmasında İran bu qədər açıq mövqe sərgiləməmişdi.
İran zəifləyən regional təsiri ilə danışıqlara gəlir
Bu dəfəki danışıqlar konteksti də fərqlidir. İranın Qəzzadan İraqa, Yəməndən Suriyaya qədər uzanan təsir zonası zəifləyib. Tehran əvvəllər danışıqlarda mütləq şəkildə Hizbullah və Bəşşar Əsəd kimi fiqurları masaya gətirirdi. İndi isə nə Hizbullahın raket təhdidləri, nə də Əsədin dəstəyi əvvəlki kimi masada deyil.
İraq milisləri artıq susdurulub, husilər isə zəifləmiş və Trampla əldə edilmiş razılaşmadan çıxa bilmir. İranın əvvəllər bölgədəki manevr imkanları daha geniş idi – məsələn, husilərin Körfəz ölkələrini bombalaması və ya Hizbullahın İsrailin şimalına hücum təhdidi – amma indi bu ssenarilər ya sıradan çıxıb, ya da Tehranla bağını itirib.
İranın əvvəllər absurd görünən bəyanatları – məsələn, ABŞ-ı İran bazarına 4 trilyon dollar sərmayə yatırmağa çağırması və ya ABŞ-ın İranın “sülhməramlı” nüvə proqramına nəzarət etməsi kimi təkliflər – bu gün “məntiqli güzəştlər” kimi təqdim olunur. Tehran açıq şəkildə bildirir ki, “nüvə silahı istehsal edə bilərik, amma etməyəcəyik.” Bu, İranın bölgədəki güc balansının dəyişdiyini və manevr imkanlarının azaldığını qəbul etdiyini göstərir.
