BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi

1948-ci ildə İsrail dövlətinin yaranmasından bəri Livan-İsrail danışıqları əsasən hərbi və texniki çərçivədə aparılıb. 1949-cu il atəşkəs sazişindən tutmuş 2022-ci il dəniz sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsinə qədər Livan siyasi baxımdan İsraillə birbaşa dialoqu rədd edən sabit mövqeyini qoruyub və yalnız beynəlxalq vasitəçilər vasitəsilə məhdud əlaqə ilə kifayətlənib.
Hər tarixi mərhələdə bu məhdud təmas forması möhkəmlənərək siyasi rədd mövqeyi ilə təcili sahə problemlərinin həllinə olan zərurət arasında incə tarazlığı ifadə edib.
Lakin son bölgə hadisələri, güc balansının dəyişməsi və İsrailin bütün sərhədlərində, o cümlədən Livanla olan sərhəddə “davamlı sabitlik” yaratmaq üçün artan beynəlxalq təzyiqlər danışıqlar məsələsini yenidən gündəmə gətirib. Xüsusilə ABŞ vasitəçiliyi ilə aparılan indiki təşəbbüslər Livanı ən çətin sınaq qarşısında qoya bilər.

Atəşkəs sazişi (1949)

Livanla İsrail arasında ilk silahlı toqquşma 1948-ci ildə, İsrail dövlətinin elanından dərhal sonra baş verdi. Livan ordusu ərəb orduları ilə birgə döyüşdə iştirak etsə də, müharibə İsrailin Livanın dərinliyində yerləşən bir neçə yaşayış məntəqəsini işğal etməsi ilə nəticələndi.
İsrail yalnız 1949-cu ildə Livanın Naqura qəsəbəsində imzalanan “Atəşkəs sazişindən” sonra işğal etdiyi ərazilərdən geri çəkildi.
Siyasi şərhçi Corc Qanim bildirir ki, bu saziş BMT-nin nəzarəti altında, 1948-ci ilin noyabrında qəbul edilmiş Təhlükəsizlik Şurası qərarına əsasən imzalanmışdı və məqsəd Fələstin məsələsinin hərbi yolla deyil, diplomatik üsulla həllini təmin etmək idi.
Sazişin imzalanması zamanı BMT-nin Fələstin üzrə xüsusi nümayəndəsi və Atəşkəsə Nəzarət Komissiyasının rəhbəri iştirak edib. Ganimə görə, bu, tərəflər arasında hərbi xarakter daşıyan ilk danışıqlar idi və Livan tərəfdən diplomatik müşavir də iştirak etmişdi.
O qeyd edir ki, saziş hər iki tərəfdə təhlükəsizlik tənzimləmələrini və qüvvələrin bərabər bölünməsini nəzərdə tuturdu. BMT-nin hərbi komissiyası sərhədlərin müəyyənləşdirilməsinə və sazişin icrasına nəzarət edirdi. Həmin sərhədlər 1923-cü il Pollet–Nyukomb sazişinə əsasən təsdiqlənmişdi.
Ganim əlavə edir ki, 1968-1982-ci illərdəki çoxsaylı İsrail hücumlarına baxmayaraq, Livan rəsmi olaraq atəşkəs sazişinə sadiq qalıb.

İsrailin hücumları və Fələstin müqaviməti

Ganimin sözlərinə görə, Livan 1967-ci il Ərəb-İsrail müharibəsində iştirak etməyib, əksinə, atəşkəs sazişinə sadiq qaldığını bəyan edib, eyni zamanda ərəblərlə həmrəylik göstərib. Müharibədən sonra İsrail Livan ərazilərinə doğru irəliləməyə və Şəbaa fermalarına yönəlməyə başlayıb. Buna cavab olaraq 1968-ci ildən etibarən Livan ərazisindən fələstinli fədai dəstələrinin əməliyyatları başlayıb.
1969-cu ildə Livan və Fələstin Azadlıq Təşkilatı arasında imzalanan Qahirə sazişi fələstinli müqavimət qruplarına Livanın cənub bölgələrində İsrailə qarşı hərbi fəaliyyət aparmağa icazə verirdi. İsrail bunu atəşkəsin pozulması kimi qəbul etdi və bölgədə yeni gərginlik yarandı.

17 may 1983-cü il sazişi

İsrail 1978-ci ildə “Litan əməliyyatı” adı ilə Livana hücum etdi, Litan çayının cənub sahilini ələ keçirdi. BMT Təhlükəsizlik Şurası 425 saylı qətnamə qəbul edərək İsraildən işğal etdiyi ərazilərdən çıxmağı tələb etdi.
1982-ci ildə İsrail Livana genişmiqyaslı hücum təşkil etdi və Beyruta qədər irəlilədi. Nəticədə ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə aparılan danışıqlardan sonra 17 may 1983-cü il təhlükəsizlik sazişi imzalandı. Danışıqlar diplomatik-hərbi xarakter daşıyırdı və məqsəd müharibə vəziyyətinə son qoymaq idi.
Lakin bu saziş Livanda böyük etiraz doğurdu, heç vaxt icra olunmadı və daha sonra Livan Parlamenti tərəfindən ləğv edildi. 1987-ci ildə eyni şəkildə 1969-cu il Qahirə sazişi də ləğv edildi.

1985-ci il danışıqları və İsrailin mərhələli çıxışı

1985-ci ildə Livan və İsrail arasında İsrail ordusunun mərhələli çıxarılması məqsədilə hərbi danışıqlar aparıldı. İsrail 1983-cü ildə Beyrut və Cəbel bölgəsindən, 1985-ci ildə isə Saydadan geri çəkildi.
Ganim deyir ki, həmin danışıqların məqsədi Cəzin və digər cənub ərazilərdən də tam çıxışı təmin etmək və atəşkəs sazişinə qayıtmaq idi. İsrail Cəzindən yalnız 1999-cu ildə, Livanın qalan işğal edilmiş ərazilərindən isə 2000-ci ildə çıxıb.
2000-ci ildən sonra BMT və səfir Terri Rod-Larssenin vasitəçiliyi ilə “mavi xətt” müəyyənləşdirildi. Bu, sərhədin rəsmi xətti deyil, müvəqqəti təmas xətti idi və hələ də 13 mübahisəli nöqtə, eləcə də Şəbaa fermaları və Qacar kəndinin bir hissəsi İsrailin nəzarətində qalıb.

Dəniz sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi (2022)

2006-cı il müharibəsindən sonra BMT Təhlükəsizlik Şurasının 1701 saylı qətnaməsi qəbul edildi və müharibə dayandırıldı. Lakin İsrail və Livan arasında 2022-ci ilə qədər birbaşa və ya dolayı danışıqlar aparılmadı.
Həmin il ABŞ-ın vasitəçisi Amos Hoxştaynın rəhbərliyi ilə aparılan dolayı danışıqlar nəticəsində Livan və İsrail arasında dəniz sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi sazişi əldə olundu.

2024-cü il atəşkəs razılaşması

2024-cü ildə İsrailin Livana qarşı başlatdığı yeni hərbi əməliyyatlar zamanı Amos Hoxştaynın vasitəçiliyi ilə aparılan dolayı danışıqlar nəticəsində noyabr ayında “atəşin dayandırılması razılaşması” əldə edildi.
Lakin İsrail bu razılaşmadan imtina edərək əməliyyatlarını və ərazi pozuntularını davam etdirdi. Bunun ardınca Vaşinqton birbaşa danışıqlar vasitəsilə yeni, daha uzunmüddətli bir atəşkəsə və gələcəkdə iki ölkə arasında normallaşmaya nail olmağa çalışdı.
Lakin Livan rəsmi mövqeyini dəyişməyib - o, birbaşa danışıqları tam şəkildə rədd edir, amma dolayı danışıqlara razıdır, şərtlə ki, bu proses atəşin dayandırılmasını möhkəmləndirsin və İsraili öhdəliklərinə əməl etməyə məcbur etsin.