BAKI,AzerVoice Analitik Tətlil Mərkəzi
Amerikanın Wall Street Journal qəzeti 20 aprel tarixində, ərəb rəsmilərinə istinadən yazıb ki, “HƏMAS” siyasi bürosunu köçürmək üçün bölgədə ən azı iki dövlətlə təmas qurub. Qəzetin məlumatına görə, bu məsələ “ABŞ qanunvericilərinin Qətərə (HƏMAS və İsrail arasında) atəşkəs danışıqlarını irəli aparmaq üçün göstərdikləri təzyiq fonunda gündəmə gəlib və bu danışıqların uğursuz olacağı ehtimalı yüksək olub”. Ərəb rəsmilərindən biri bildirib ki, “əlaqə saxlanılan ölkələrdən biri Oman olub”.
Öz növbəsində, “HƏMAS” həmin gün iki rəsmisi vasitəsilə “Qətəri başqa ev sahibliyi edə biləcək dövlətə tərk etmək barədə düşünmədiyini” açıqlayıb. Elə həmin gün hərəkatın siyasi bürosunun rəhbəri sabiq İsmayıl Haniyyə İstanbulda Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanla görüşüb.
HƏMAS-ın iki rəsmisi əlavə edib ki, hərəkat Türkiyə ilə əlaqələri gücləndirmək istəyir, buna yardımı birbaşa Ankaradan almaq da daxildir. Bu haqda İsrailin Haaretz qəzeti məlumat yayıb. Bu isə suallar doğurur: Wall Street Journalın qeyd etdiyi kimi, görəsən, HƏMAS-ın köçməyi düşündüyü ikinci ölkə Türkiyədir?
HƏMAS 1987-ci ildə birinci Fələstin intifadasının başlanmasından sonra yaranandan etibarən İordaniyadakı “Müsəlman Qardaşları” ilə sıx əlaqələr qurdu. “İxvan” hərəkatı HƏMAS-a ideoloji, siyasi, mənəvi və maddi dəstəyin bütün formalarını göstərirdi.
Qeyd edək ki, Fələstin “Müsəlman Qardaşları” təşkilati baxımdan 1970-ci illərin ortalarından İordaniya qanadının bir hissəsi olmuşdu.
Lakin İordaniya hökuməti ilə HƏMAS-ın münasibətləri yaxınlaşma, gərginlik, uzaqlaşma və soyuqluq mərhələlərindən keçdi. 1991-ci ildə HƏMAS-ın İordaniyada ofisi açıldı və Məhəmməd Nizzal hərəkatın nümayəndəsi təyin edildi. Bir il sonra isə HƏMAS-ın fəaliyyəti genişləndi, Ammanda bir neçə ofis açıldı və siyasi büro rəhbəri Musa Əbu Mərzuq İordaniyanın paytaxtına köçdü. Bu, İsrail və İordaniyanın Madrid konfransında iştirakına baxmayaraq baş verdi. O vaxt HƏMAS konfransın əleyhinə idi. Həmçinin hərəkatın İordaniyaya köçməsi İsrailin fələstinli liderləri və “Müsəlman Qardaşları”nın əsas üzvlərini sürgün etməsi ilə üst-üstə düşdü.
Lakin tezliklə münasibətlər gərginləşdi, xüsusən də HƏMAS-ın İsrail daxilində həyata keçirdiyi əməliyyatlardan sonra. Bu əməliyyatlar İsrailin və beynəlxalq ictimaiyyətin təzyiqini artırdı. 1994-cü ilin oktyabrında İsrail və İordaniya arasında Vadi Ərəba sazişi imzalandıqdan sonra təzyiqlər daha da gücləndi.
1995-ci ilin mayında İordaniya Musa Əbu Mərzuq və İmad əl-Alimini ölkəni tərk etməyə məcbur etdi. Əbu Mərzuk ABŞ-a köçdü (orada daimi yaşayış icazəsi var idi), lakin iki ilə yaxın müddətdə həbsdə saxlanıldı. Sonradan azadlığa buraxıldı və 1997-ci ildə mərhum kral Hüseynin icazəsi ilə İordaniyaya qayıtdı. Buna baxmayaraq, münasibətlər yenə də gərgin olaraq qaldı. Həmin il İordaniya hakimiyyəti HƏMAS üzvlərinin bir neçəsini həbs etdi.
25 sentyabr 1997-ci ildə Xalid Məşəl – Əbu Mərzuqdan sonra siyasi büroya rəhbərlik edən şəxs – İsrailin “Mossad” agentlərinin Ammanda həyata keçirdiyi sui-qəsdə məruz qaldı. Onun mühafizəçisi hücum edənləri yaxaladı və onlar İordaniyaya təhvil verildi.
Elə həmin il İordaniya və İsrail arasında razılaşma əldə edildi: Məşəlin həyatını xilas edən əks-dərman gətirildi, əvəzində İsrail şeyx Əhməd Yasin də daxil olmaqla bir sıra fələstinli məhbusları azad etdi. Yasin müalicədən sonra Qəzzaya qayıtdı.
1999-cu ilin yayında İordaniya Xalid Məşəl və digər HƏMAS liderlərinə ölkəni tərk etmək göstərişi verdi. HƏMAS-ın ofisləri bağlandı və bəzi liderləri barəsində həbs qərarı çıxarıldı: Xalid Məşəl, Musa Əbu Mərzuq, İzzət ər-Rişq, Sami Xatir və Məhəmməd Nizzal. O vaxt onların üçü – Məşəl, Əbu Mərzuq Tehranda idi. Geri qayıtdıqda, Əbu Mərzuq ölkədən çıxarıldı, Məşəl həbs edildi, Rişq və Xatir də eyni taleyi yaşadı, Nizzal isə gizləndi.
21 noyabr 1999-cu ildə dörd HƏMAS lideri – Məşəl, Rişq və Xatir Qətərə göndərildi. Lakin bu ölkədə uzun müddət qalmadılar, tezliklə Dəməşqə köçdülər. O zaman hərəkat bu addımı Suriya ilə coğrafi yaxınlıq və fələstinli qaçqınların çoxluğu ilə izah etmişdi.
Dəməşqə köç
HƏMAS-ın Dəməşqə köçü 1990-cı illərdən başlayaraq Suriya ilə münasibətlərinin tədricən istiləşməsi ilə hazırlandı. 1993-cü ildə imzalanan Oslo sazişinə həm HƏMAS, həm də Suriya qarşı çıxmışdı. Halbuki Suriya hakimiyyətində olan BƏƏS partiyası “Müsəlman Qardaşları”na düşmən münasibətdə idi və onlara ölüm hökmü tətbiq edən qanun mövcud idi.
1998-ci ildə şeyx Əhməd Yasin Dəməşqə səfər etdi, Hafiz Əsədlə görüşdü və hərəkatın siyasi-hərbi fəaliyyətinə yaşıl işıq yandırıldı. Bundan sonra HƏMAS Suriyada ofislər açdı və fələstinli qaçqın düşərgələrində sosial fəaliyyətə başladı.
2000-ci ildən 2011-ci ildə Suriyada müharibə başlayana qədər münasibətlər möhkəmləndi. ABŞ-ın 2003-cü ildə İraqa müdaxiləsi, Suriyanın Livandan çıxması, 2006-cı ilin İyul müharibəsi, 2008-ci ildə Qəzzada müharibə – bütün bunlar HƏMAS-ın, Hizbullahın və İranın “müqavimət oxu”nda birləşməsinə səbəb oldu.
Amma 2011-ci ildə Suriyada üsyanlar başlayanda HƏMAS müxalifəti dəstəklədi və hökumətlə münasibətlər kəskinləşdi. HƏMAS Suriyada müxalifətə logistik və hərbi yardım göstərməkdə, hətta “Əknaf Bayt əl-Məqdis” kimi dəstələr vasitəsilə döyüşməkdə ittiham olundu.
Yenidən Dohaya dönüş
2012-ci ilin əvvəlində HƏMAS siyasi rəhbərliyi Suriyanı tərk edib yenidən Dohaya köçdü. Paralel olaraq, Türkiyədə də varlığını artırdı.
19 oktyabr 2022-ci ildə HƏMAS nümayəndələri Bəşşar Əsədlə barışıq görüşü keçirdilər. Görüşdə Suriyadakı fələstinli qrupların təmsilçiləri də iştirak edirdi. Bu barışığa İran və Hizbullah təşəbbüs göstərmişdi. Buna baxmayaraq, HƏMAS-ın Suriyadakı mövqeləri güclənmədi. Əvəzində hərəkat Livanda Hizbullahın dəstəyi ilə varlığını artırdı.
Eyni zamanda, Türkiyə İsraillə münasibətləri yaxşılaşdırmaq üçün bəzi HƏMAS liderlərini ölkədən çıxardı. Bəziləri isə hesab edir ki, bu çıxışla Dəməşqdəki barışıq arasında əlaqə var. Qətər isə Əsəd rejimi ilə münasibətlərin normallaşmasına qarşı olduğundan, HƏMAS-a təzyiq göstərmədi. Qətərdə yerləşənlər arasında Səlah əl-Əruri də var idi – o, 2024-cü ilin əvvəlində İsrail tərəfindən Beyrutda öldürüldü.
Gələcək ünvan?
İndi sual yaranır: HƏMAS yenidən, əvvəllər sıx əlaqələr qurduğu Türkiyəyəmi qayıdacaq? Yoxsa uzaq, amma vasitəçi rolunu oynaya biləcək Omanı seçəcək?
