BAKI,AzerVoice
2001-ci ilin 7 oktyabrında ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi koalisiya qüvvələri Talibanın nəzarətində olan Əfqanıstana hücum əməliyyatına başladı. ABŞ və Böyük Britaniya qüvvələrinin intensiv hava bombardmanı ilə başlanan əməliyyata Fransa, Almaniya, Avstraliya və Kanada kimi ölkələr logistik dəstək göstərdi. Daha sonra Talibana qarşı mübarizə aparan Şimal İttifaqının döyüşçüləri də əməliyyata qoşuldu. Əfqanıstanın işğalı ABŞ-ın “terrora qarşı müharibə” adlandırdığı kampaniyanın ilk mərhələsi idi və 2001-ci il sentyabrın 11-də Nyu-York və Vaşinqtonda törədilmiş terror hücumlarına cavab kimi həyata keçirilirdi. Bu münaqişə 20 ilə yaxın davam etdi və ABŞ tarixinin ən uzunmüddətli müharibəsinə çevrildi.
ABŞ ordusunun terminologiyasında “Operation Enduring Freedom” (“Davamlı Azadlıq Əməliyyatı”) adlandırılan bu hücum, terror təşkilatı lideri Usamə bin Ladenin rəhbərlik etdiyi “əl-Qaidə” qrupunu və ona sığınacaq verən Taliban hökumətini hədəfə almışdı. Taliban 1996-cı ildən etibarən ölkənin böyük hissəsini idarə edir, sərt dini qanunlarla bütün Əfqanıstanı nəzarətdə saxlayırdı.
Əməliyyatın başlanması və ilk mərhələlər
Hücumdan əvvəl həm Birləşmiş Ştatlar, həm də BMT Təhlükəsizlik Şurası Taliban hökumətindən Usamə bin Ladeni təhvil verməsini tələb etmişdi. Lakin Talibanın təklifləri - məsələn, bin Ladenin İslam məhkəməsində mühakimə olunması kimi - qənaətbəxş sayılmadı.
Bunun ardınca ABŞ rəhbərliyindəki koalisiya Kabil, Qəndəhar, Cəlalabad, Kunduz və Məzari-Şərifdəki Taliban və “əl-Qaidə” obyektlərinə hava hücumları başladı. Eyni zamanda, müttəfiq təyyarələr əfqan mülki əhalisi üçün humanitar yardım yükləri atırdı. Taliban isə bu əməliyyatları “İslama qarşı hücum” adlandırdı.
Hava zərbələri Talibanın müdafiəsini zəiflədikdən sonra quru əməliyyatı başlandı. Şimal İttifaqı əsas döyüş qüvvəsini təmin edir, ABŞ və digər ölkələr isə hava və quru dəstəyi verirdi. 12 noyabrda, əməliyyatın başlanmasından bir ay sonra, Taliban qüvvələri paytaxt Kabildən geri çəkildi. Dekabrın əvvəlində isə Qəndəhar -Talibanın son qalası-da ələ keçirildi və Taliban lideri Molla Məhəmməd Ömər gizləndi.
Tora Bora və bin Ladenin qaçışı
“Əl-Qaidə” Tora Bora dağlıq bölgəsində gizləndi və burada ABŞ xüsusi təyinatlıları tərəfindən dəstəklənən anti-Taliban qüvvələri ilə qarşıdurmaya girdilər. Qısa müddət sonra “əl-Qaidə” saxta atəşkəs elan etdi ki, bu da Usamə bin Laden və onun tərəfdarlarının Pakistana qaçmasına şərait yaratmaq məqsədi daşıyırdı.
Dekabrın ortalarında Tora Bora-da “əl-Qaidə”nın bunker və mağara kompleksi ələ keçirildi, lakin bin Ladenin izi tapılmadı. Onun tapılması 10 il çəkdi - nəhayət, 2 may 2011-ci ildə ABŞ dəniz qüvvələrinin xüsusi təyinatlıları (SEAL) bin Ladeni Pakistanda zərərsizləşdirdi.
Yeni hökumət və ameriansayağı “demokratiyaya” keçid
Tora Bora hadisələrindən sonra Hamid Kərzainin rəhbərliyi altında Əfqan tayfa liderləri və keçmiş mühacirlərin şurası yaradıldı. Kərzai əvvəlcə müvəqqəti lider, daha sonra isə 7 dekabr 2004-cü ildə ölkənin ilk demokratik yolla seçilmiş prezidenti oldu.
Buna baxmayaraq, demokratik keçid prosesi asan olmadı. ABŞ-ın 10 mindən çox əsgəri Əfqanıstanda qalırdı və bu dövrdə həm “əl-Qaidə”, həm də Taliban qüvvələri Pakistan-Əfqanıstan sərhədindəki dağlıq bölgələrdə yenidən toplaşmağa başladı. Onlar partizan müharibəsi, terror aktları, dövlət məmurlarına və yardım işçilərinə sui-qəsdlər və əcnəbilərin oğurlanması kimi üsullarla uzunmüddətli müqavimət göstərdilər.
Fevral 2020-də ABŞ və Taliban arasında sülh sazişi imzalansa da, hər iki tərəf düşmənçilik əməliyyatlarını dayandırmadı.
ABŞ-ın rəzalətli çıxışı və Talibanın qayıdışı
2021-ci ilin aprelində ABŞ prezidenti Co Bayden - özündən əvvəlki iki prezident kimi - Əfqanıstan müharibəsini bitirmək vədi verdi. O, 11 sentyabr 2021-i ABŞ qoşunlarının tam çıxışı üçün son tarix kimi təyin etdi və çıxarılma prosesi may ayında başladı.
Lakin avqustun əvvəlinə doğru Taliban sürətlə ölkəni ələ keçirməyə başladı. 15 avqust 2021-də paytaxt Kabil Talibana keçdi və Əfqanıstan prezidenti Əşrəf Qani BƏƏ-yə qaçdı.
31 avqust 2021-də ABŞ prezidenti Co Bayden Əfqanıstan müharibəsinin rəsmi olaraq bitdiyini elan etdi.
Müharibənin nəticələri və insan itkiləri
İki onillik davam edən müharibə böyük itkilərlə nəticələndi:
3,500-dən çox koalisiya əsgəri həlak oldu,
20 mindən artıq amerikalı yaralandı,
69,000 Əfqan təhlükəsizlik qüvvəsi və 51,000 mülki şəxs həyatını itirdi,
Təxminən 51,000 silahlı Taliban döyüşçüsü öldürüldü.
BMT-nin məlumatına görə, 2012-ci ildən bəri təxminən 5 milyon əfqan məcburi köçkünə çevrilib. Bu, Əfqanıstanı dünyanın üçüncü ən böyük məcburi köçkün əhalisinə malik ölkəsi halına gətirib.