BAKI,AzerVoice

Kahina (VII əsr) Bərbər (Əmaziq) mənşəli döyüşçü-kraliça və kahin idi. O, VII əsrdə Şimali Afrikaya edilən ərəblərə qarşı xalqına rəhbərlik etmişdir. Tarixdə həmçinin al-Kahina, Dihya al-Kahina, Dahlia, Daya və Dahia-al-Kahina adları ilə də tanınır. Nəhayət məğlub olsa da, onun mübarizəsi sonradan digər azadlıq mübarizləri üçün örnək olmuşdur.

Onun doğum adı Dihya və ya bənzər formalar idi (Əmaziq dilində “gözəl ceyran” mənasını verir). “Kahina” isə ərəb mənşəli bir titul olub “kahin qadın”, “görən”, “cadugər” deməkdir. Rəvayətlərə görə, o, gələcəyi öncədən görməyə imkan verən fövqəltəbii güclərə sahib idi. Hərçənd o, yerli əmaziq xalqının qəhrəmanı kimi tanınır, daha çox düşmənləri olan ərəblərin verdiyi “al-Kahina” adı ilə məşhurlaşmışdır.

Kahina, əmaziqlərin tanınmış azadlıq döyüşçüsü, bərbər hökmdarı Akselin (təqribən 688-ci ildə vəfat edib; Kusaila, Caecilius və ya Kusiela kimi də tanınır) qızı və ya qardaşı qızı idi. Onun həyatı barədə əsas məlumatlar müsəlman ərəb sərkərdəsi Həsən ibn əl-Numan (təqribən 710-cu ildə vəfat edib) ilə apardığı müharibələrdən gəlib çatmışdır. Həsənin başçılıq etdiyi Əməvi orduları Şimali Afrikada geniş yürüşlər edirdi. Kahina bir neçə dəfə Həsəni məğlub etmiş və onu bölgədən çıxarmışdır.

Son döyüşündə onun keçmiş müttəfiqlərinin mühüm hissəsi Həsənin tərəfində vuruşmuşdur. Çoxsaylı ərəb qüvvələrinə qarşı az bir dəstə ilə döyüşə girən Kahina məğlub olmuşdur. O, ya döyüşdə həlak olub, ya əsir düşməmək üçün zəhər içib, ya da əsir götürülüb sonradan edam edilmişdir. Onun ölüm tarixi barədə fərqli rəqəmlər göstərilir: 698, 702 və ya 705-ci illər. Tarixi dəlillərə görə, 698-ci il çox erkən görünür; son döyüşü daha çox 702 və ya 705-ci ilə aiddir.

Kahina adətən “Bərbər Kraliçası” kimi təqdim olunsa da, yerli xalq onu Əmaziq olaraq tanıyır və bu ifadə daha dəqiqdir.

Kahinanın həyatı yalnız daha sonrakı ərəb tarixçilərinin yazılarından məlumdur. Bu tarixçilər və digər əfsanələr onu Yəhudi sehrbazı kimi təsvir edir və onun Efiopiya yəhudiləri icmasından gəldiyini iddia edirlər. Rəvayətə görə, o, Mavritaniyadakı Zenata tayfa ittifaqına daxil olan Jarava tayfasının şahzadəsi idi. Daha sonra kraliça olmuş və müasir Əlcəzairin şimal-şərqində yerləşən dağlarda müstəqil bir dövlətə rəhbərlik etmişdir.

Bəzi mənbələr isə onun xristian olduğunu və gücünü bir xristian ikonundan aldığını yazır. Başqa iddialara görə, o, Numidiyanın yerli dininə sitayiş etmişdir; bu din günəşə, aya və əcdadların ruhlarına hörmət üzərində qurulmuşdu. Onun kahinlik qabiliyyəti də bu qədim inanclarla əlaqələndirilir, çünki qəbilənin bəzi üzvlərinə ölülərin ruhları və ya tanrılar gələcəyi göstərmək gücü verdiyi iddia olunurdu.

Əfsanələrdə deyilir ki, Kahina quşlarla ünsiyyət qura bilir, onlar da ona düşmən ordularının yaxınlaşmasını xəbər verirdilər. Ola bilsin, bu hekayə onun gələcəyi görmə qabiliyyətini izah etmək üçün uydurulmuşdur. Digər əfsanələrdə isə o, xalqına zülm edən bir zalımla evləndiyi, lakin toy gecəsi onu öldürdüyü söylənilir.

Tədqiqatçı İtan Malvo belə yazır:

“Bərbər” sözü yunanların barbaros sözündən yaranmışdır və “yabanı” mənasına gəlirdi (ingilislər sonradan bunu “Barbary” formasında işlədiblər). Ərəblər də bu adı qəbul etdilər. Halbuki bu Afrika tayfaları əvvəllər Romalıların əsarəti altında idilər, sonra isə Bizans imperiyasından yarımmüstəqillik qazanmışdılar.”

Bu yarımmüstəqil dövlətlərdən biri də Zenata tayfasının krallığı idi. Bu tayfa, regiondakı digər əmaziq ittifaqlarına qoşulmuş ola bilər.

Kahina adətən uzunboylu və “qalın saçlı” təsvir olunur. Onun geyimi qədim Numidiya kraliyyətlərinin geyimlərinə uyğun olaraq geniş tunika və ya xiton, bəzən də beldən bağlanmış paltar və sandallardan ibarət idi.

Numidiya və Roma

Numidiya vahid bir krallıq kimi eramızdan əvvəl 202–40-cı illər arasında inkişaf etmişdi, lakin bu bölgənin tarixi və mədəniyyəti daha qədimdir. Numidiya Şimali Afrikada qurulmuş ilk əmaziq dövləti hesab olunur və o, kral Masinissa (təqribən e.ə. 202–148) tərəfindən, Roma ilə Kartaca arasında baş verən İkinci Pun Müharibəsindən (e.ə. 218–202) sonra təsis edilmişdir.

Ərazidə iki əsas tayfa mövcud idi: qərbdə Masaesyli, şərqdə isə Massylii. Onlar ənənəvi olaraq “tayfa” adlandırılsa da, əslində müxtəlif tayfaların müttəfiq başçıları tərəfindən idarə olunan birliklər idi. Masinissa bu tayfaları birləşdirərək Numidiya Krallığını qurdu. Daha sonra isə onun nəvəsi Yuğurtha (e.ə. 118–105) Roma ilə müharibəyə başlayanda (Jugurthine müharibəsi, e.ə. 112–105) bu dövlət parçalandı və ərazilər Mavritaniya ilə Roma arasında bölüşdürüldü.

Numidiya Roma əyalətinə çevrildikdən sonra əmaziqlər Roma daxili müharibələrində də iştirak etdilər. E.ə. 46-cı ildə Yuli Sezarla Pompey arasında baş verən vətəndaş müharibəsində bu torpaqlar önəmli rol oynadı. E.ə. 31-ci ildən sonra bölgə Avqust Sezarın (e.ə. 27–14) idarəsinə keçdi.

Qərb Roma imperiyasının süqutundan (476-cı il) sonra belə Numidiya Roma vilayəti olaraq qaldı. Şimali Afrikada vandalların məğlub edilməsindən (təqribən 534-cü il) sonra isə bu ərazilər Bizansın (Şərqi Roma imperiyası) tərkibinə qatıldı və “Afrika Eksarxatı” adı ilə idarə olundu.

Roma hakimiyyəti dövründə Numidiyada dini müxtəliflik mövcud idi. Yəhudilik, xristianlıq və qədim əmaziqlərin yerli inancları yan-yana mövcud olmuş, ciddi dini qarşıdurmalara dair heç bir dəlil qalmamışdır. Şimali Afrika həm də “Romalıların taxıl anbarı” sayılırdı: imperiyaya taxıl ixrac edir və Roma ordusuna atlı muzdlu döyüşçülər verirdi. Bu səbəbdən də Məğrib bölgəsi (yəni Bərbər dünyası) çiçəklənmə dövrü yaşamışdı.

VII əsrdə İslam dininin yaranmasından sonra ərəb orduları fəth yürüşlərinə başladılar.

Ərəb orduları artıq 647-ci ilə qədər Mesopotamiya və Misiri fəth etmiş, əhali də müsəlman olmuşdu. Daha sonra onların yürüşləri Məğribə (bərbər dünyasına) yönəldi. Həmin vaxt Bizans imperiyası hələ də Kartaca və Məğribin bir hissəsinə nəzarət edirdi.
Bizans valisi, Qraf Qriqori, yürüşə qarşı çıxaraq 647-ci ildə Kartacanın cənubunda Sufetula döyüşündə öldürüldü. Onun varisi isə ərəb ordularına böyük miqdarda xərac ödəyərək onları Misirə geri göndərdi.

Lakin ərəb tayfaları arasında daxili çəkişmələr səbəbindən yeni yürüşlər 665-ci ilə qədər başlamadı. Təxminən 670-ci ildə (indiki Tunis ərazisində) Qayrəvan şəhəri ərəb ordularının əsas hərbi bazası kimi quruldu. Buradan general Uqba ibn Nafi (683-cü ildə öldü) qərbə doğru Mavritaniyaya yürüşlərə başladı. Bu şəhərin seçilməsi təsadüfi deyildi, çünki əmaziqlər artıq dağlarda gizli müqavimət dəstələri yaratmış və ərəb ordularına qarşı gerilla müharibəsi aparırdılar.

Bu müqavimət tezliklə açıq müharibəyə çevrildi və Mavritaniyalı Aksel (Kusaila) xalqını ərəb yürüşlərinə qarşı birləşdirdi.

Aksel öz krallığını müdafiə etməklə kifayətlənmədi, həm də hücuma keçərək ərəbləri sərhədlərindən geri qovdu. O, əvvəllər xristian idi, lakin bir müddətlik daha sərfəli göründüyü üçün İslama keçmişdi. Sonradan ərəb yürüşləri genişlənib onun müstəqilliyini təhdid edəndə, İslamı tərk edərək yenidən əmaziqlərin yerli inanclarına qayıtdı.

O, bu dini müqavimət üçün şüar olaraq istifadə etdi və bu sayədə ordusuna daha çox döyüşçü topladı. Aksel ərəb qüvvələri tərəfindən əsir götürüldü, amma öldürülmədi. Onun həyatının bağışlanması səbəbi ya İslam haqqında biliyi, ya da hələ də müsəlman kimi davrandığını göstərməsi ola bilər. O, azad edildi, lakin ordusunu buraxmalı və adamlarını İslama keçirməli idi.

Rəvayətə görə, Aksel söz versə də, azad ediləndən sonra ordusunu yenidən toplayaraq ərəblərə hücum etdi və Uqba ibn Nafinin ordusunu darmadağın etdi, hətta onun özünü də 683-cü ildə öldürdü. Bu böyük qələbədən sonra Aksel öz ərazilərini genişləndirdi və daha çox tərəfdar qazandı.

Lakin sonrakı döyüşdə müsəlman ərəb sərkərdəsi Həsən ibn əl-Numanla üz-üzə gəldi və 686 və ya 688-ci illərdə həlak oldu. Onun yerinə həyat yoldaşı (və ya başqa bir qadın qohumu) Koceila adlı qadının kraliça kimi keçdiyi də söylənilir. Amma bu hakimiyyət uzun sürmədi, çünki təxminən 690-cı ildən etibarən ordunun başında artıq Kahina dayanırdı.

Kahinanın hakimiyyəti

Rəvayətlərə görə, Kahina 680-ci illərdə Aksellə birlikdə döyüşlərdə iştirak etmiş və özünü döyüş meydanında sübut etmişdi. Onun hərbi bacarığı ordunun etimadını qazanmasına və baş komandan kimi qəbul edilməsinə səbəb oldu.

O, erkən dövrdə Həsən üzərində qələbə qazandı (dəqiq tarix məlum deyil) və onu geri çəkilməyə məcbur etdi. Həsən ordusunu yenidən topladı və 698-ci ildə Kartacanı qəzəblə ələ keçirdi. Şimal-şərq bölgələrini nəzarətinə aldıqdan sonra yenidən Kahinaya hücum etdi, lakin ağır məğlubiyyətə uğradı və ya Liviyaya, ya da Misirə geri çəkildi.

Kahinanın “görmə qabiliyyəti” barədə rəvayətlər, onun düşməninin ordunu necə düzəcəyi, hansı istiqamətdən hücum edəcəyi və necə gücləndiriləcəyini əvvəlcədən bilməsinə əsaslanırdı.

Rəvayətə görə, Kahina Həsən üzərində üçüncü dəfə də qələbə qazanmış ola bilər, ya da Həsən Misirdə və ya Liviyada olarkən başqa bir ərəb ordusunu məğlub etmişdir. Bu döyüşdə sayca çox az olan Kahina ordusu geri çəkildi, amma küləyin istiqamətini görən Kahina əmr etdi ki, ətrafdakı ərazilər yandırılsın. Alov küləklə birlikdə düşmən üzərinə yayıldı və ərəb ordusu geri çəkilməyə məcbur oldu. Torpaqlar isə elə pis yandı ki, sonrakı yürüşlər üçün həmin ərazilərdən keçmək mümkünsüz oldu.

Bu hadisədən sonra onun hekayəsi iki fərqli versiyada nəql edilir:

Ərəb tarixçilərinin və rəvayətlərin versiyası: Kahina bu qələbədən sonra geniş miqyaslı “yandırılmış torpaq” siyasəti həyata keçirməyə qərar verdi. O düşünürdü ki, ərəblər yalnız torpağın sərvətlərinə görə buradadırlar və bu sərvətlər yox edilsə, xalqını rahat buraxacaqlar. Buna görə də o, şəhərlərin və qalaların dağıdılmasını, qızıl-gümüşün əridilməsini, bağların kəsilməsini, tarlaların yandırılmasını və hətta şəxsi bağların belə məhv edilməsini əmr etdi.
Bu siyasət xalqa fayda vermədi – evlər, bağlar, təsərrüfatlar yandı, insanlar məcburi köçkünə çevrildi. Beləliklə, əvvəllər Kahinanı dəstəkləyənlər bu dəfə ona qarşı çıxdılar.

Alternativ versiya: Əslində “yandırılmış torpaq” siyasətini ərəb orduları tətbiq etmiş, amma sonradan bunu Kahinanın adına çıxmışdılar. Misirdə, Liviyada və Mesopotamiyada ərəblər eyni taktikanı işlədir və xalqı təslim olmağa məcbur edirdilər. Lakin İslamın bunu qadağan etməsi, bu versiyanın həqiqi olmadığını sğzləməyə əsas verir.

Son döyüş və Kahinanın ölümü

Mənbələrdə Kahinanı məğlub edən ərəb generalının Həsən ibn əl-Numan, yoxsa Musa ibn Nusayr (təqribən 716-cı ildə ölüb) olduğu barədə fikir ayrılığı var. Musa sonradan Həsəni Şimali Afrikada vali olaraq əvəzləmişdi və adətən Şimali Afrikanın tam fəthini başa çatdıran şəxs kimi tanınır. Onun həm də əmaziq döyüşçülərini İspaniyanın fəthi üçün ordusuna cəlb etdiyi qeyd olunur və bu hadisələr Kahinanın ölümündən sonra baş vermişdi.

Kahina ilə son qarşılaşmada Həsən artıq tamamilə fərqli bir vəziyyətdə idi. Bir çox əvvəlki müttəfiqləri ya yandırılmış torpaq siyasətindən ruhdan düşərək, ya da rüşvətlə onun tərəfinə keçmişdi. Kahinanın oğullarından biri də ya əsir götürülmüş, ya da satqınlıq edərək anasının döyüş planlarını Həsənə demişdi.

702 və ya 705-ci illərdə Kahina son döyüşə çıxdı. Döyüş başlamazdan əvvəl o, iki oğlunu Həsənin düşərgəsinə göndərdi ki, müsəlman kimi böyüyüb gələcəkdə öz ordularına rəhbərlik etsinlər. Döyüşdə Kahinanın ordusu sayca çox az idi, amma igidliklə vuruşdu və hətta düşmənlərinin heyranlığını qazandı.

Onun ölümü barədə müxtəlif rəvayətlər var: bəziləri əsir düşüb edam edildiyini, bəziləri isə əsirliyə düşməmək üçün özünü zəhərlədiyini yazır. Ən çox qəbul edilən rəvayət isə odur ki, Kahina döyüş meydanında, əlində qılıncı ilə qəhrəmancasına həlak olub. Onun başı kəsilərək Həsənə qələbə nişanəsi kimi təqdim edilmişdi.

Bütün hallarda, Həsən Kahinanı rəqib kimi hörmətlə xatırlamış və onun İslama keçən oğullarına yaxşı münasibət göstərmiş, sonradan onların öz ordularına rəhbərlik etməsinə şərait yaratmışdı.

Bəzi kiçik müqavimət ocaqları hələ də davam edirdi, hətta bəzi Numidiyalı hökmdarların arvadlarının əsir düşməkdənsə özlərini öldürdüyü deyilir. Amma təqribən 705–750-ci illər arasında Şimali Afrika tam olaraq ərəb nəzarətinə keçdi və əhali İslamı qəbul etdi.

Kahina haqqında bilgilər əsasən ərəb tarixçilərinin, xüsusilə də böyük alim İbn Xəldunun (1332–1406) əsərlərindən gəlib çatmışdır. Onun “yəhudi cadugər qadın” kimi tanınması da məhz İbn Xəldunun yazılarından qaynaqlanır. Kahina əsrlər boyu unudulmuş bir fiqur olaraq qaldı, lakin XIX əsrdə fransızlar Əlcəzairdəki hərbi əməliyyatlarını əsaslandırmaq üçün onu yenidən gündəmə gətirdilər və “ərəb işğalına” qarşı döyüşən bir azadlıq mübarizi kimi təqdim etdilər.

Eyni dövrdə əmaziqlər də onu öz milli qəhrəmanları kimi sahibləndilər.