BAKI, AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
Suriyada milli birliyin təmin olunması təkcə ölkə daxilində deyil, bütün Yaxın Şərqdə sülh və sabitliyin bərqərar olması üçün əsas şərtdir.Dəməşq bu istiqamətdə mühüm addımlar atsa da, iqtisadi baxımdan geniş beynəlxalq dəstək və effektiv siyasi vasitəçilik hələ də zəruridir. Xüsusilə, mərkəzi hökumət və yerli idarələr arasında səlahiyyət bölgüsünə dair İraq təcrübəsindən bəhrələnmək vacib sayılır.
ABŞ-lı tədqiqatçı Ceyms Cefrinin Yaxın Şərq İnstitutu üçün hazırladığı hesabatda qeyd olunur ki, bu səylərin uğuru yalnız Suriyanın deyil, bütövlükdə regionun gələcək nizamlanması üçün zəmin yaradacaq.
Qəzza atəşkəsi və regional dönüş nöqtəsi
Qəzzada atəşkəsin əldə edilməsi bu geosiyasi dəyişimin mühüm mərhələsi kimi dəyərləndirilir. 2019-cu ildən bəri “İŞİD”in siyasi güc kimi zəifləməsi regiondakı yeni reallığın formalaşmasına yol açıb. Bununla belə, İranın regional qolları vasitəsilə yaratdığı təhdid - xüsusilə Suriyada, Yəməndə və Qəzzada - hələ də təsirini saxlayır.
2025-ci ilin ortalarına qədər bu təhdidin xeyli azaldılması Yaxın Şərqdə Küveytin azad edilməsindən bəri ilk dəfə nisbətən sabit mühitin yaranmasına şərait yaradıb.
Bununla belə, Suriyanın daxilindəki çoxsəviyyəli qarşıdurmalar - kürd qüvvələri, druz və ələvi icmaları, eləcə də iqtisadi fəlakət - uzunmüddətli sabitliyə mane olan əsas amillər olaraq qalır.
Beynəlxalq müşahidəçilər və ABŞ rəsmiləri vurğulayırlar ki, Suriyanın ərazi bütövlüyünün qorunması bərpa və sabitlik üçün əsas şərtdir. Onların fikrincə bunun üçün azlıqların hüquqlarının müdafiəsi, mədəni ənənələrin qorunması və bəzi bölgələrdə məhdud muxtariyyətin tanınması vacib hesab olunur.
Prezident Əhməd əl-Şəraanın rəhbərliyi altında Dəməşq bu istiqamətdə real addımlar atır. Xüsusilə, Suriya Demokratik Qüvvələrinin (SDQ) və kürd muxtariyyətinin nəzarətində olan şimal-şərq bölgəsində inteqrasiya prosesi başlayıb.
2025-ci ilin martında hökumətlə SDQ arasında imzalanan razılaşma hərbi, siyasi və iqtisadi inteqrasiyanın başlanğıcını qoyub. Bəzi çətinliklərə baxmayaraq - aləvi, bədəvi və druz silahlı dəstələri ilə toqquşmalar kimi - hökumətin dialoqa əsaslanan yeni siyasəti keçmiş konfrontasiya yanaşmasından fərqlənir və ölkənin uzunmüddətli birləşməsi istiqamətində iradəni göstərir.
Suriyanın iqtisadiyyatı hazırda ciddi böhran içindədir. Sənaye, enerji və maliyyə sektorundakı dağılma genişmiqyaslı beynəlxalq müdaxiləni - humanitar yardım, investisiya və tədricən sanksiyaların yumşaldılmasını - tələb edir. İqtisadi sabitlik azlıqların hökumətə etimadını artırmaq və milli birliyi gücləndirmək üçün əsas amil sayılır.
İraq modeli və idarəetmə islahatı
2005-ci ildən bəri İraqda tətbiq olunan səlahiyyət bölgüsü modeli Suriyaya uyğunlaşdırıla bilər. Bu model federasiya deyil, vahid dövlət daxilində mərkəzlə yerli idarələr arasında balansın qurulmasını, hüququn aliliyini və azlıqların fərdi hüquqlarının təmin olunmasını nəzərdə tutur.Bu yanaşma müxtəlif icmalar arasında etimad yaradar və dövlətin vahid suverenliyini qoruyaraq heç bir tərəfi kənarda qoymaz.
Şimal-şərqdən başlana biləcək ilk mərhələlərdə hökumətə bəzi inzibati və təhlükəsizlik səlahiyyətlərinin verilməsi, ticarət və enerji əlaqələrinin tənzimlənməsi nəzərdə tutulur. Daha mürəkkəb məsələlər - yerli idarəetmə və silahlı qüvvələrin birləşdirilməsi - üzrə dialoq davam etdiriləcək.
Bu mərhələlər Suriyanın vahidliyinə aparan yolun başlanğıcı kimi dəyərləndirilir. Uzunmüddətli perspektivdə vahid və sabit Suriya, regionda Cənubi Amerikanın son onilliklərdə keçdiyi kimi, ideoloji zorakılıqdan uzaq, iqtisadi və sosial yüksəliş dövrünü başlada bilər.
Suriyada milli birliyin bərpası təkcə daxili uğur deyil, həm də bütün Yaxın Şərq üçün dönüş nöqtəsi olacaq. Vahid, iqtisadi və siyasi cəhətdən güclü Suriya regionun sabitlik mərkəzinə çevrilərək yeni, təhlükəsiz və firavan bir Yaxın Şərq üçün əsas platforma formalaşdıra bilər.