BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
Qərbi ABŞ-ın Toya ştatında (Toya) bir universitet tədbirində iştirak edərkən baş verən sarsıdıcı qətl hadisəsindən əvvəl, bəlkə də ABŞ-dan kənarda, xüsusən də ərəb dünyamısında, Çarli Kirk haqqında çox adam eşitmişdi. Buna görə də, ABŞ prezidentinin şəxsən çıxış edib onun əvvəlcə yaralandığını, sonra isə öldüyünü elan etməsi, dərhal başsağlığı verməsi, ümummilli matəm və Ağ Evdə, eləcə də bütün ABŞ qurumlarında bayraqların endirilməsi kimi tədbirlər bir qədər təəccüblü görünə bilər.
Lakin elə ABŞ-ın özündə Kirk amerikalı sağçıların sıralarında yüksələn, tanınmış bir sima idi — o qədər ki, “The Atlantic” jurnalı ötən ilin noyabrında dərc etdiyi reportajında onu “Amerika sağında yeni şəxs” kimi təsvir etmişdi.
Sosial şəbəkələrdən… Ağ Evin dəhlizlərinə
Son bir neçə ildə Kirk-in çıxışları və qısa videoları amerikalı gənclər arasında od kimi yayılırdı. Bəzi kadrlarda onu ABŞ universitetlərində abort məsələsi ətrafında liberal gənclərlə mübahisə edərkən görmək olurdu — o, abortu “körpəyə qarşı qətl” adlandırırdı; bəzilərində cinsi keçid ideyasına qarşı çıxırdı; bəzilərində isə ağdərili amerikalıların silah gəzdirmə hüququnu müdafiə edir, sosial baxımdan mühafizəkar dəyərləri müdafiə edirdi; ya da ABŞ prezidenti Donald Trampın siyasətlərini təbliğ və müdafiə edirdi.
Kirk, həmçinin, işğalçı İsrail dövlətinə dəstəyi xristianlar üçün dini borc hesab etdiyini iddia edir, son vaxtlar isə Qəzzada İsrailin törətdiyi soyqırım və aclığı inkar edir, bunları İsrailə qarşı “təşkilatlanmış təbliğat kampaniyası” adlandırırdı.
Fikirləri və mövqeləri nə qədər mübahisəli olsa da, onlar geniş yayılır, ABŞ-da gənclik və tələbə mühitində sağ-sol qarşıdurmasının fonunda effektiv şəkildə “Çarli Kirk feminist tələbəni ‘məğlub edir ”, “Çarli Kirk ondan ‘Fələstinin mövcudluq haqqını’ soruşan tələbəni susdurur” kimi səsli başlıqlarla istifadə olunurdu.
Bu kadrlar çox vaxt onun universitet turlarında apardığı dialoq və debatlardan seçmələr idi; məhz bu turlar səbəbindən çoxları onu Amerika sağında misilsiz bir “transformasiyaçı” rol oynayan fiqur adlandırırdı.
Ancaq indi hamıya aydın olan həqiqət budur ki, Kirk sadəcə, sosial şəbəkələrdə məşhur, tələbələrlə söz davası edən ənənəvi mühafizəkar “influencer”dən daha böyük bir fiqur idi.
1993-cü ildə doğulmuş (32 yaşında) və universitet təhsili olmayan Çarli, ABŞ sağında Respublikaçılar Partiyasının bütün fraksiyaları ilə danışa bilən azsaylı şəxslərdən biri idi; “The Atlantic”in yazdığına görə, o, mühafizəkar sağ elitanı siyasi layihəsinin “Tanrı tərəfindən hazırlanmış ilahi plan” olduğuna inandırmağı bacarmışdı.
Həmin jurnalın bildirdiyinə görə, Kirk hazırda öz ideyalarını çox uğurla təbliğ etdiyi siyasi-media imperiyasına sahibdir və Şimali Corciya Universitetinin professoru, Kirkin təsiri haqqında kitab hazırlayan Metyu Boydinin fikrincə, o, ABŞ-dakı mühafizəkar sağ hərəkatda Donald Trampdan sonra ən önəmli şəxs hesab olunur.
“The New York Times”ın məlumatına görə, Çarli Kirk Trampın birinci prezidentliyi dövründə prezident və komandası ilə o qədər yaxınlaşmışdı ki, həmin müddətdə Ağ Evi 100 dəfədən çox ziyarət etmişdi. İkinci prezidentliyi dövründə isə Kirk gənclər arasında indiki prezidentin (Trampın) xeyrinə son dərəcə önəmli media-təbliğat rolu oynadı; Tramp özü bu rolu, ispan mənşəli seçicilərin səslərindən sonra kampaniyasının ən böyük uğuru kimi dəyərləndirmişdi.
Bundan da artıq, Kirk ABŞ prezidentinin nazirlərini və müşavirlərini seçməsi prosesində onun yanında olanlardan biri idi, habelə andiçmə mərasimlərinin bütün anlarında — o cümlədən, andiçmədən iki gün öncə Trampın Virciniyadakı özəl qolf klubunda keçirdiyi xüsusi mərasimdə iştirak etmişdi.
Kirk-in rəhbərlik etdiyi “Turning Point” təşkilatı da Trampın andiçməsindən bir neçə saat öncə dəbdəbəli şam yeməyi təşkil etmişdi; bu mərasimdə Tramp kampaniyasının önəmli simaları — vitse-prezident Cey Di Vens, Trampın FTB direktoru vəzifəsinə namizədi (hazırda direktor) Kaş Patel, eləcə də Trampın oğlu, “Donald Tramp Jr.” — Kirk-ə olduqca yaxın bir dost — iştirak etmişdilər.
“Time” jurnalının 2024-ün sonunda yazdığına görə, Kirk öz “podkast” proqramı vasitəsilə nəhəng bir auditoriya qurmuşdu: həmin vaxtadək proqramın 750-dən çox buraxılışı vardı; 2024-ün sonunda “Apple Podcasts” platformasında 7-ci, “Spotify”da isə 10-cu yeri tuturdu.
Bütün bunlar nəticə etibarilə Çarli Kirkə Kapitoli binasında Trampın andiçmə mərasimi zamanı Konqresin bütün üzvlərindən daha yaxşı bir yerin ayrılması ilə nəticələndi. “The Daily Beast”in müxbirinin yazdığına görə, Indiana ştatından respublikaçı senator Cim Banks bunu belə əsaslandırmışdı: Kirkün Trampın hakimiyyətə gəlməsi üçün gördüyü işlər Konqres üzvlərinin çoxunun gördüyündən daha artıqdır.
Qərb dünyasının hazırda ən məşhur sağçı mütəfəkkiri, kanadalı psixoloq Corcdan Peterson da yaxınlarda Kirki verilişinə dəvət edib həyat hekayəsi və şəxsiyyətinin formalaşması barədə danışdırmışdı — bu addım Qərb sağında Kirkün artan önəmini bir daha ön plana çıxardı. Həmin buraxılışda Peterson demişdi ki, Kirk “10 il əvvəl heç yerdən çıxıb”, indi isə “ən təsirli gənc sağçı təşkilatlardan birinin liderinə” çevrilib.
“Turning Point USA” adlı təşkilat, Kirkin təsir dairələrindən siyasət dəhlizlərinə keçidi üçün körpü oldu. Kirk bu təşkilatı orta məktəbi bitirdiyi 18 yaşında qurdu və tezliklə o, ölkə üzrə 850-dən çox universitetdə varlığı olan, bütün ölkə boyu saysız-hesabsız tədbirlər təşkil edən, sağ yönümlü nəhəng tələbə şəbəkələri idarə edən çoxşaxəli media-mədəniyyət “nəhənginə” çevrildi.
Trampın birinci prezidentliyində və ondan sonra, Kirkin imperiyasının ümumi gəliri 2016-cı ildəki 4,3 milyon dollardan 2023-də 92,4 milyon dollara yüksəldi; bu məbləğin böyük əksəriyyəti ianələrdən formalaşmışdı.
Podkast proqramları, saysız-hesabsız çıxışları və 2020-ci ilin ən çox satılan “MAGA Doktrinası” kitabı kimi yazıları vasitəsilə Kirk milyonçuya və media maqnatına çevrildi; hətta “Common Dreams” jurnalı Rupert Merdokun News Corp və Fox News idarə heyəti sədrliyindən getdiyini elan etməsindən və sağçı medianın digər “qurucu ataları”nın da səhnədən çəkilməsindən sonra yaranan boşluğu doldura biləcək şəxs kimi Kirkün adını çəkmişdi.
Yeddi dağın zirvələrinə doğru
Kirkin əsas tezislərinin mərkəzində ABŞ-ın xristian təlimlərinə geri qaytarılması çağırışı dayanır. O, Demokrat Partiyasına sərt şəkildə qarşı çıxır, bu partiyanın “Rəbbin təlimlərinə zidd olan hər şeyi təbliğ etdiyini” iddia edir; buna görə də, geniş şəkildə “xristian millətçi” kimi təsvir olunur.
Şöhrətinin yüksəldiyi onilliyin əvvəlində o, “kilsənin ayağa qalxmalı olduğunu, öz doğru rolunu oynamalı olduğunu, yoxsa ABŞ-ın süquta uğrayacağını” deyirdi.
Bu, Kirkin həmişəlik mövqeyi deyildi: “NPR” radiostansiyasının yazdığına görə, Kirk mühafizəkar ideyaları müdafiə etməyə tamamilə dünyəvi ritorika və arqumentlərlə başlamış, illər əvvəl kilsə-dövlət ayrılığının önəmini vurğulamışdı.
Lakin 2018-ci ilə gəldikdə və 30 yaşına yaxınlaşdıqda, Kirk dinə daha çox maraq göstərməyə başladı; böyük kilsələr və keşişlərlə əlaqə qurdu, son seçkilərdə isə Donald Trampın “ABŞ-ı idarə etmək üçün ilahi şəkildə məsh olunduğunu” deyən xristian hərəkatına dərin şəkildə qoşuldu.
Kirkin öz dediyinə görə, xristianlığa doğru ruhani dönüşü konkret olaraq 2019-cu ilin sonunda Kaliforniyadan olan “Rob Makoy” adlı keşiş və siyasətçi ilə görüşündən sonra başlayıb.
Həmin andan etibarən Kirkin ritorikası getdikcə daha çox xristian millətçiliyinə yönəldi; elə səfərlərində keşişlərlə və kilsələrlə görüşlərində, ölkənin bu xalqı ayağa qaldırmaq və fərqli bir xristianlıq növünə can atmaq kimi bir istəyin olduğunu dərk etdiyini, məsələnin “milləti günahlarından tövbəyə və Müqəddəs Kitabın təlimlərinin yayılmasına aparmaq”dan ibarət olduğunu, bunun da nəticə etibarilə “dirçəlişə” səbəb olacağını deyirdi.
Bu ritorikanı “siyasi xristianlıq” adlandırmaq olar — ABŞ-da yüksəlişdə olan və xristianlığın siyasi həyatda daha fəal rol almasını müdafiə edən bir istiqamət. Lakin Kirk üçün məsələlər bununla məhdudlaşmır, “Yeddi Dağ Mandatı” kimi tanınan ideoloji yanaşma ilə birləşir: bu, həmin cərəyanın dini inancı olub xristianların — xüsusən sağ, bidətçi olmayan dindar xristianların — mədəni təsir gücü yüksək olan 7 sahəyə — hökumət, media, ailə, biznes, incəsənət, təhsil və dini sfera — nəzarət etməsi zərurətini müdafiə edir.
XXI əsrin əvvəlindən bəri nüfuzlu xristian liderlər bu ideologiyanı daşıyıblar; onlardan biri Piter Vagner 2011-ci ildə bu təlimlərin tətbiqi üçün siyasi nəzarət və tabe etdirmə çağırışı etmiş, mandatı “müzakirəyə açıq olmayan səlahiyyət əmri” kimi təsvir etmişdi; bu isə ideologiyanı mahiyyət etibarilə antidemokratik edir.
Vagnerə 1970-ci illərdə yaşamış xristian millətçi liderlərin ideyaları təsir etmişdi; həmin liderlər ABŞ-da Köhnə Əhdi-Ətiqin şəriətini — zina və küfr (Allaha və müqəddəslərə təhqir) və homoseksuallıq kimi ittihamlara görə daşqalaq və edam cəzaları daxil olmaqla — tətbiq etməyi müdafiə edirdilər.
Ümumən “Yeddi Dağ” ideologiyasının əhəmiyyəti — və təhlükəsi — ondadır ki, uzun müddətdə din-siyasət ayrılığını və dövlətin dünyəviliyini kəsməyi hədəfləyir; bu ənənə müasir Qərb sivilizasiyasının böyük ölçüdə üzərində qurulduğu sütundur. Bu ideologiyanın tərəfdarları hökumətə və ölkələrin əsas sektorlarına nəzarəti ələ keçirərək xristian idarəçiliyini möhkəmləndirmək, bəzilərinin təxəyyülündə isə Köhnə Əhdin “hudud”larını sözün əsl mənasında tətbiq etmək istəyirlər.
Çarli Kirk bu “Yeddi Dağ Mandatı” ideologiyasının ön səhnəsinə çıxan ən mühüm simalardan biridir. Liberal yönümlü Kato İnstitutunun tədqiqatçısı Pol Matsuko “NBC News”a müsahibəsində bildirib ki, Kirk, siyasəti “xeyirlə şərin ruhani mübarizəsi” kimi təqdim edən, Trampı “ABŞ-ı xristianlığın düşmənlərindən qurtarmaq üçün Tanrı tərəfindən göndərilmiş” bir şəxs sayan bu radikal teoloji cərəyanın çətiri altındadır.
“NBC News”un yazdığına görə, Kirk 2021-ci ildə Vaşinqtondakı bir konfransda xristianların ayağa qalxmalı olduğunu deyərək, “Luka İncilindən” bu ideologiyanın liderlərinin tez-tez istinad etdiyi bir parçanı sitat gətirib: “Müqəddəs Kitab açıq-aydın deyir: Mən gələnədək hər şeyi ələ alın/işğal edin (occupy till I come)”. Kirk bunu siyasi məkanı və idarəedici səlahiyyət sahələrini “işğal etmək” və orada xristianlığı bərqərar etmək çağırışı kimi şərh edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, son seçkiləri qismən gizli dini mübarizəyə çevirənlərdən biri də Kirk idi — Trampı xristianlığın və dinin təmsilçisi, rəqiblərini isə Rəbbin düşmənləri kimi təqdim etməklə. O, 2020-ci ildə Mühafizəkar Siyasi Fəaliyyət Konfransında (CPAC) açıq demişdi: “Nəhayət, ABŞ-da yeddi dağın mədəni təsirinin dərinliyini yaxşı anlayan bir prezidentimiz var”.
Sionizmin sərt tərəfdarı…
Çarli Kirk “xristian sionizmi” ideologiyasının ən görkəmli tərəfdarlarından sayılır. Bu ideologiya Köhnə Əhdə əsaslanaraq, işğalçı İsrail dövlətini müdafiə etməyi xristianlar üçün dini vəzifə hesab edir; ən radikal versiyalarında isə sionistlərin Fələstin torpaqlarına nəzarət etməsini Məsihin gəlişi ilə tamamlanacaq ilahi planın ayrılmaz hissəsi sayır və müqəddəs torpaqlarda yəhudi dövlətinin mövcudluğunu zəruri hesab edir.
Özünün “həyatını İsrailin müdafiəsinə həsr etdiyini” deyən Kirk, ABŞ və işğalçı İsrail dövlətinin eyni dağıdıcı qüvvə — ifrat sol — ilə üz-üzə olduğunu iddia edir.
Kirkün rolunun önəmini etiraf edən sionist haham Pisax Voliki “The Jerusalem Post”dakı məqaləsində yazırdı ki, ABŞ küçələrində sərt bir həqiqət var: gənc, mühafizəkar, xristian sağ getdikcə İsrailə qarşı yönəlir; Kirk və onun təşkilatı kimi şəxslər olmasaydı, vəziyyət qat-qat pis olardı və sağ düşərgədən daha çox gənc İsraili nifrətlə qarşılayardı.
Bəlkə də buna görə, işğalçı dövlətdəki siyasi çevrələr və ABŞ-dakı İsrail tərəfdarı təşkilatlar Kirkin qətli xəbərini böyük şokla qarşıladı.
İsrailin baş naziri Benyamin Netanyahu Kirkin “həqiqət və azadlığı müdafiə etdiyi üçün” öldürüldüyünü dedi. Netanyahu “X” platformasında paylaşımında, iki həftə əvvəl Kirk ilə danışdığını və onu İsrailə dəvət etdiyini, lakin qətli səbəbi ilə bu səfərin baş tutmayacağını yazdı.
Netanyahu Kirki “İsrailin dostu və yəhudi-xristian sivilizasiyasının müdafiəçisi” adlandırdı. Eyni şəkildə, İsrailin ifrat sağçı milli təhlükəsizlik naziri Ben Qvir də Kirkə başsağlığı verdi və “qlobal sol ilə radikal islam arasındakı ittifaq”ı “insanlıq üçün ən böyük təhdid” adlandırdı, Kirkin İsrailin tərəfdarı kimi bundan xəbərdar etdiyini vurğuladı.
ABŞ-da nüfuzlu sionist təşkilatlardan “Ortodoks İttifaqı” bu qətli “dəhşətli siyasi zorakılıq” adlandırdı, Şimali Amerikanın Yəhudi Federasiyaları isə hadisəyə görə “şoka düşdüklərini” bildirdilər.
İsrailin reaksiyası — Kirkin seçkili vəzifə sahibi olmamasına və rəsmi statusunun olmamasına baxmayaraq — həddindən artıq görünür; bu, keçən il Donald Trampın yenidən prezident seçilməsindən bəri İsrail hökuməti ilə Amerika sağının münasibətlərinin getdikcə möhkəmlənməsinin göstəricisidir.
İsrail, xüsusən Tramp tərəfdarlarının bir qismi, xüsusən də gənclər arasında ABŞ-İsrail ittifaqına şübhə ilə yanaşma meylini sındırmaq üçün Kirk və tərəfdarlarına ümid bağlamışdı. Lakin bu, Kirkin bəzən yəhudiləri “etnik səbəblərlə” tənqid etdiyi nadir hallarda antisemitizm ittihamlarından yaxa qurtarmasına mane olmadı; məsələn, ötən ilin aprelində “bəzi yəhudi icmalarını ağlara qarşı onların özlərindən dayanmağı tələb etdiyi nifrət növünü sərgiləməkdə” ittiham etmişdi.
Kirk, ABŞ-da İsraili dəstəkləyən lobbilər ətrafında gedən müzakirələrdə görünməsi səbəbindən də oxşar ittihamlarla üzləşmişdi. “The Times of Israel”də Daniella Blumin yazdığı məqalədə, Kirkin də iştirak etdiyi və ABŞ-dakı ən güclü İsrail tərəfdarı lobbilərdən biri olan AIPAC məsələsinin müzakirə edildiyi “fokus qrup”u izlədikdən sonra “dediklərinə görə deyil, deyilməyənlərə görə” sarsıldığını yazmışdı; müəllifə görə, bir qrup insanın belə bir mövzunu müzakirəyə cəsarət etməsi belə, Amerikada İsrailə nifrət qapılarını aça bilər.
Amerika uçuruma doğru
Kirkin qətli ilə bağlı əks-səda davam edir, lakin aydındır ki, hadisə ABŞ siyasi bədənində böyük bir şok yaradıb. Doğrudur, Kirk seçkili məmur deyildi, amma onun Amerika sağındakı təsiri və Tramp administrasiyasındakı nüfuzu mübahisə mövzusu deyildi — hətta, onun Trampa Cey Di Vensi vitse-prezident seçməyi məsləhət gördüyü iddia edilirdi; bu isə qeyri-rəsmi ehtimalları artırmışdı ki, Kirkin özü də yaxın gələcəkdə Vensin vitse-prezidentliyinə namizəd ola bilər.
Daha böyük problem odur ki, bu hadisə ABŞ demokratiyasının getdikcə daha çox şübhə altına alındığı bir vaxtda baş verib; ölkənin siyasi sisteminin yaxın gələcəkdə siyasi zorakılığı nə dərəcədə cilovlaya biləcəyi sual altındadır.
Amerikalı yazar Zek Bişemp “Vox” saytında yazır ki, ABŞ-ın siyasi sistemi indi çökməkdədir; siyasi zorakılığı cilovlamaq üçün alətlərinin çoxu sıradan çıxıb; iki əsas partiya və onların tərəfdarları bir-birini getdikcə tərəfdaş deyil, mövcudluğa təhdid kimi görür.
Kirkin qətlinin ABŞ siyasətində dönüş nöqtəsi olub-olmayacağını proqnozlaşdırmaq çətindir, amma aydındır ki, bunun böyük nəticələri olacaq — bunu amerikalı siyasətçilərin ilk reaksiyaları sübut edir. Keçmiş prezidentlər Co Bayden, Barak Obama, Corc Buş və Bill Klinton hadisəni pisləyən bəyanatlar verib, dolayı yolla zorakılıqdan çəkinməyi tövsiyə ediblər; Nümayəndələr Palatası üzvləri iclas zamanı bir dəqiqəlik sükutla anarkən, ardınca qarşılıqlı ittihamlar səsləndiriblər.
