BAKI, AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
1906-cı ildə ABŞ prezidenti Teodor Ruzvelt (Respublikaçı) Rus-Yapon müharibəsində vasitəçilik etdiyi üçün Nobel Sülh Mükafatı aldı. Bu müharibə Rusiyanın sarsıdıcı məğlubiyyəti ilə nəticələndi və müasir dövrdə bir Asiya ölkəsinin Qərb dövlətinə qarşı qazandığı ilk böyük qələbə oldu.
Ruzvelt Ceyms Monro doktrinasına inansa da, onu inkişaf etdirərək Amerika qitəsində ABŞ-ın nüfuz zonasını müəyyənləşdirdi və lazım gəldikdə hərbi müdaxiləni dəstəklədi. Ruzvelt həm də ABŞ-ın qlobal roluna inanırdı: o, “Ağ donanmanı” dünya dənizlərinə göndərərək ABŞ-ın “qlobal dəniz gücü” statusunu göstərdi. O, Yaponiyanın Uzaq Şərqdəki nüfuz zonasını tanıdı və Koreya yarımadasını Yaponiyanın nəzarətinə verdi.
Bugünkü ABŞ Prezidenti Donald Tramp (Respublikaçı) da mükafat arxasındadır: O, həm Ukrayna, həm də Qəzza zolağında müharibələri dayandırmağa çalışaraq Nobel Sülh Mükafatına iddialıdır. Tramp həmçinin ABŞ ətrafında nüfuz zonası yaratmaq istəyir: Qrenlandiya, Panama kanalı və Kanada kimi bölgələri öz təsir dairəsinə daxil etməyə çalışır. Bu səbəbdən bir çox analitik “nüfuz zonalarına dönüş” tendensiyasını müzakirə edir. Hazırda Çin öz yaxın ətrafında güclü təsirə malikdir – bəs Tramp Tayvanı da əhatə edən Çin nüfuz zonasını qəbul edəcəkmi?
Tramp Ruzveltdən fərqli olaraq geosiyasətə deyil, geo-iqtisadiyyata üstünlük verir. Həmçinin, Ruzveltin “Yumşaq danış, amma əlində böyük dəyənək tut, o zaman irəli gedəcəksən” prinsipindən də uzaqdır. Tramp nə yumşaq, nə də diplomatik danışır: Onun dili birbaşa, sərt, bəzən alçaldıcı, açıq və tənqidedicidir – hətta dövlət başçılarını belə təhqir etməkdən çəkinmir.
Rus-Yapon müharibəsində qəti qalib Yaponiya oldu. Amma Ukrayna və Qəzza müharibələrində indiyədək qəti qalib müəyyənləşməyib – baxmayaraq ki, vəziyyət İsrail və Rusiya üçün əlverişli görünür.
Reyqan Administrasiyası: “Ulduz Müharibəsi” və Sovetlərin
süqutu
Sabiq ABŞ Prezidenti Ronald Reyqan (Respublikaçı) siyasəti Sovet
İttifaqının süqutunu sürətləndirdi – xüsusilə 1983-cü ildə
başlatdığı “Strateji Müdafiə Təşəbbüsü” (məşhur “Ulduz Müharibəsi”)
layihəsi ilə. Tramp da buna bənzər bir layihəni – “Qızıl
Günbəz”i elan edib. Layihə ABŞ-ı düşmən raketlərindən qorumağı
hədəfləyir. Trampa görə, layihənin dəyəri 175 milyard dollardır və
ABŞ-ı “təxminən 100%” müdafiə edə bilər.
Trampın məqsədi indiki Rusiyanı devirmək deyil. O, Rusiya Prezidenti Vladimir Putinin Şərqi Avropadakı geosiyasi planlarına mane olmaq istəmir, xüsusilə də Ukraynada. Əksinə, bəzi müşahidəçilər Trampın davranışını Putini Ukraynadakı çətin vəziyyətdən xilas etmək cəhdi kimi qiymətləndirirlər.
Həll mexanizmləri: tarixi nümunələr
1962-ci ildə Karib böhranında ABŞ Prezidenti Con Kennedi SSRİ-nin
Kubaya nüvə raketləri yerləşdirməsini ifşa edərək BMT Təhlükəsizlik
Şurasında hava çəkilişlərini göstərdi. Lakin böhranı həll etmək
üçün gizli kanallardan istifadə etdi.
1952-ci ildə Prezident Duayt Eyzenhauer Koreya müharibəsini bitirmək üçün nüvə silahından istifadə ilə hədələdi. O dövrdə nüvə silahı ABŞ üçün əsas qorxu faktoru idi (Total Response). Vyetnam müharibəsi dövründə isə “elastik cavab” (Flexible Response) doktrinası qüvvəyə mindi. Vyetnam müharibəsində Henri Kissincer həm Paris diplomatiyası, həm də “dəli adam nəzəriyyəsi” (Mad Man Theory) ilə həll tapmağa çalışdı. Bu nəzəriyyəyə görə, lider qeyri-məntiqli və gözlənilməz davranaraq qarşı tərəfdə qorxu yaratmalı və bununla üstünlük əldə etməlidir.
Ekspertlər hesab edirlər ki, Trampın xarici siyasətində “gözlənilməzlik” (Unpredictability) əsas xətdir. Amma o, Ruzvelt dövründəki kimi hərbi güc təhdidindən istifadə etmir. Bununla belə, təkrarlanan “gözlənilməzlik” davranışı artıq yeni bir norma halına gəlir və nəticədə əvvəl gözlənilməz görünən davranışlar belə proqnozlaşdırılan bir hala çevrilir.
Hər müharibənin sonu var – ya qələbə, ya da
danışıqlar
Məşhur ifadə ilə desək, “Hər müharibənin bir sonu var”.
Hərbi münaqişələr ya tam qələbə ilə, ya da, xüsusilə müharibə çox
baha başa gəldikdə, danışıqlar yolu ilə bitir. Belə hallarda
tərəflərin hər birinin müəyyən mənada məmnun qalması üçün həll
mexanizmi yaradılmalıdır.
Ukrayna müharibəsi ilə bağlı bir çox sual var:
-
Ukrayna üçün bu müharibə həyat-memat məsələsidir. O, öz ərazi bütövlüyünü və şərqdəki təbii sərvətlərini itirə bilərmi?
-
Ukraynanın razı ola biləcəyi minimum güzəşt nə ola bilər?
-
Sülh necə təqdim ediləcək və kompromislər necə açıqlanacaq?
Çünki bu gün Ukrayna ilə bağlı danışıqlar ictimaiyyət qarşısında aparılır, vaxtaşırı Ukraynanın Rusiya üçün güzəştlərə gedəcəyi xəritələr mediaya sızdırılır. ABŞ-ın Ukraynaya hərbi dəstəyi də zəifləyib – Ruzvelt dövründəki “böyük dəyənək” bu dəfə yoxdur.
Ruslar üçün Ukrayna “Kiçik Rusiya”dır. Zbiqnev Bjezinskinin fikrinə görə, Ukrayna olmadan Rusiya supergüc statusuna qayıda bilməz.
