BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
ABŞ-ın prezidenti Donald Trampın Suriyaya qarşı tətbiq edilən
sanksiyaların qaldırılması ilə bağlı irəli sürdüyü beş əsas şərtdən
biri xarici döyüşçülərin ölkəni tərk etməsi tələbi
idi. Bu tələb, hazırda ölkəyə rəhbərlik edən prezident
Əhməd əş-Şəraanın hökuməti üçün çətin sınaqlardan biridir. Çünki bu
döyüşçülər illərdir "Heyət Tahrir əş-Şam"ın tərkibində mübarizə
apararaq Bəşşar Əsədin devrilməsində mühüm rol
oynamışdılar.
Xarici döyüşçülərin axını necə başladı?
Suriyada vətəndaş müharibəsinin başlanğıcında, xüsusilə 2012–2014-cü illərdə, “Azad Suriya Ordusu”nun formalaşması ilə yanaşı, Yaxın Şərq və Avropadan yüzlərlə xarici döyüşçü ölkəyə daxil oldu. Türkiyə sərhədləri həm suriyalı qaçqınlar, həm də döyüş üçün gələn xaricilər üçün əsas keçid nöqtəsinə çevrildi. Bu dövrdə qeyri-ideoloji silahlı qruplara qoşulan bu şəxslər daha sonra "mühacirlər" adı ilə tanındı.
Əsəd rejiminin süqutu və xarici döyüşçülərin yüksəlişi
2024-cü ilin 8 dekabr tarixində Bəşşar Əsəd rejiminin devrilməsindən sonra xarici döyüşçülərdən ibarət olan “Türküstan İslam Partiyası”, “Əcnad əş-Şam” (çərkəz və çeçen əsilli döyüşçülər) və “Əcnad əl-Qafqaz” kimi qruplar “Heyət Tahrir əş-Şam”ın komandanlığı altında yeni ordu strukturuna daxil oldu. Prezident Əhməd əş-Şəraa, bu şəxslərin mübarizədəki xidmətlərini nəzərə alaraq onlara mükafat verilməli olduğunu bəyan etdi. Hətta bir qisiminə Suriya vətəndaşlığı verilməsi də gündəmə gəldi.
Xarici döyüşçülərə yüksək vəzifələr
Yeni hökumət tərəfindən xarici döyüşçülərdən bəziləri ordu daxilində yüksək rütbələrə təyin edildilər. Məsələn, iordaniyalı Əbdürrəhman Hüseyn əl-Xətib general rütbəsinə, misirli Əlaa Məhəmməd Əbdülbaki və uyğur əsilli Əbdüləziz Davud Xudabərdi isə polkovnik rütbəsinə yüksəldilər. Bu təyinatlar daxili və beynəlxalq dairələrdə narahatlıq doğurdu.
Tramp–Şəraa görüşü və reaksiya
Əhməd əş-Şəraa ilə Donald Tramp arasında Səudiyyə Ərəbistanında keçirilən görüşdən bir gün sonra İdlibdəki xarici döyüşçülərin mövqelərinə təhlükəsizlik qüvvələrinin reyd keçirməsi barədə xəbərlər yayılmağa başladı. Bu, Şəraanın ABŞ-ın tələblərinə cavab verməyə hazır olduğunu göstərən ilk siqnal kimi qiymətləndirildi.
“Mühacirlər” arasında daxili münasibət
Suriyalı ordu zabiti və keçmiş "Heyət Tahrir əş-Şam" komandiri Kərim Məhəmmədin sözlərinə görə, bu xarici döyüşçülər Suriyada ciddi xalq dəstəyinə sahibdir və hökumət onların inteqrasiyasına yönəlmiş siyasət yürüdür. Mümkün həll kimi onlara vətəndaşlıq verilməsi, cəbhə bölgələrinə qaytarılması və döyüşdən uzaqlaşdırılaraq cəmiyyətə inteqrasiyası gündəmdədir.
ABŞ və Qərbin tələbləri nədir?
Radikal qruplaşmalar üzrə tədqiqatçı Hüsam Cəzmatiyə görə, ABŞ və Qərb dövlətləri bu şəxslərin ölkədən çıxarılmasından daha çox, onların dövlətin təhlükəsizlik və hərbi strukturlarında yer almamasını, həmçinin Suriya ərazisinin beynəlxalq terror hücumları üçün istifadə olunmamasını tələb edir.
İslamçı qrupların mövqeyi
Xarici döyüşçülərin Suriyadan çıxarılması və ya ölkələrinə ekstradisiya olunması onların döyüşdükləri ideologiyalara və islamçı qrupların təməl prinsipinə ziddir. Əksəriyyəti "mühacir" adlandırılan bu şəxslər üçün bu tələblər qəbulolunmaz sayılır. "Türküstan İslam Partiyası"nın komandiri Əbu Hafs Türkistani deyir: “Biz buraya Suriyalılara kömək üçün gəldik, maddiyat və vəzifə üçün yox.”
Gələcək üçün həll yolu nədir?
Cəzmatiyə görə, bu şəxslər yalnız mülki statusla və hüquqi əsasla Suriyada qala bilərlər. Amma onlar hərbi və siyasi gücə sahib olmamalı, həm də ölkə ərazisindən öz ölkələrində və ya başqa yerlərdə cihad məqsədilə istifadə etməməlidirlər.
İdeoloji parçalanmalar və qruplaşmalar
2013-cü ildən etibarən "Cəbhət ən-Nusra" ilə "İŞİD" arasındakı ixtilaflar xarici döyüşçüləri də iki yerə böldü. Onların bir qismi "İŞİD"ə keçdi. Bundan əlavə, "Cundul Əqsa", "Ənsar ət-Tövhid", "Əcnad əş-Şam", "Əcnad əl-Qafqaz" kimi etnik və ideoloji əsaslı yeni qruplar meydana çıxdı.
“Suriya daxili cihad” siyasətinə dönüş
2014–2018-ci illər arasında “Heyət Tahrir əş-Şam” xarici döyüşçülərin təsirini azaltmaq üçün sistematik təmizləmə siyasəti həyata keçirdi. Əhməd əş-Şəraa öz çıxışlarında artıq "ümumdünya cihadı" deyil, “Şam xalqının inqilabı” ifadələrini işlədərək münaqişənin lokal xarakter daşıdığını vurğulamağa başladı.
Hazırda Prezident Şəraa ölkə daxilində stabilliyi qorumaqla bərabər, beynəlxalq cəmiyyətin şərtlərinə də əməl etməyə çalışır. Xarici döyüşçülərin taleyi bu balansın ən kritik sınağı olaraq qalır. Onların ordu və hökumətdən uzaqlaşdırılması, amma eyni zamanda cəmiyyətə inteqrasiyası prosesi qarşıdakı dövrdə Suriyanın sabitliyi üçün həlledici olacaq.
