BAKI,AzerVoice Analitik təhlil Mərkəzi
Suriya mühüm bir yolayrıcındadır. 14 may 2025-ci il tarixində Ər-Riyadda ABŞ prezidenti Donald Tramp, Suriya prezidenti Əhməd əş-Şəraa və Səudiyyə Ərəbistanının vəliəhd şahzadəsi Məhəmməd bin Salmanın iştirakı ilə baş tutan tarixi görüş, iki ölkə arasında 1944-cü ildən bəri keçirilən yeddinci, son 25 ildə isə ilk zirvə oldu. Hər dəfə bir Suriya prezidenti ABŞ prezidenti ilə görüşəndə – yaxud belə bir görüşə yaxınlaşanda – Suriyanın xarici siyasətində əsaslı dönüş nöqtələri meydana çıxıb. İndiki mərhələdə isə bu dönüş, Dəməşqin “İbrahim razılaşmasına” yaxınlaşması istiqamətində baş verir.
Hazırda Suriya siyasi və hərbi Fələstin təşkilatları ilə əvvəlki münasibətlərini tamamilə kəsmək üzrədir. Donald Tramp isə bölgədə yeni və hərtərəfli sülh təşəbbüsünə start verir. Bu prosesin əsas iştirakçılarından biri də Suriya olacaq. Prosesin sonunda Dəməşq və Təl-Əviv arasında münasibətlərin normallaşması baş tutacaq. Bu isə "müqavimət oxu" adlandırılan ittifaqın tamamilə darmadağın olunması ilə nəticələnəcək. Bu dağıntı Qəzzada HƏMAS-ın, Livanda Hizbullahın məhv edilməsi ilə müşayiət olunacaq.
Aşağıda 1944-cü ildə Suriyanın Vaşinqtonda nümayəndəlik açmasından bu günə qədər keçirilən ABŞ–Suriya zirvələrinin tarixçəsi təqdim olunur:
Görüşsüz qalan zirvə: Şükri Qüvətli–Ruzvelt
(1945)
Bu gün Tramp–Şəraa görüşünü təşkil edən vəliəhd şahzadə Məhəmməd
bin Salman kimi, 1945-ci ildə kral Əbdüləziz də Suriya prezidenti
Şükri əl-Qüvətli ilə ABŞ prezidenti Franklin Ruzvelti Misirdə
görüşdürmək istəmişdi. Görüş Yalta Konfransından dərhal sonra,
Ruzvelt və Əbdüləziz arasında 14 fevral 1945-ci ildə baş tutmuş
məşhur görüşdən sonra planlaşdırılmışdı.
Hələ heç bir Suriya prezidenti ABŞ prezidentilə
görüşməmişdi. Lakin istisna olaraq, 1908-ci ildə Osmanlı
səfiri kimi Vaşinqtonda çalışan Məhəmməd Əli əl-Abid ABŞ prezidenti
Teodor Ruzveltlə görüşmüşdü. 1910-cu ildə Teodor Ruzvelt Suriya
(Dəməşq) səfərində yerli liderlərlə görüşməmişdi.
Qüvətli ilə Ruzvelt arasında planlaşdırılan görüş,
prezidentin səhhətindəki problemlər səbəbilə baş tutmadı. Görüşün
məqsədi Suriyanı İkinci Dünya Müharibəsində
müttəfiqlər tərəfinə çəkmək idi. Bu məqsəd, 17 fevralda Qüvətlinin
Britaniya baş naziri Uinston Çörçill ilə görüşü nəticəsində
reallaşdı. Nəticədə Suriya Almaniyaya müharibə elan etdi və
1945-ci ilin aprelində San-Fransiskoda keçirilən BMT-nin təsis
konfransına dəvət aldı. Bu beynəlxalq dəstək
Suriyanın 1946-cı ildə Fransız mandatından azad olmasına
gətirib çıxardı.
ABŞ–Suriya münasibətləri Ruzveltin ölümündən sonra və 1948-ci il Fələstin müharibəsi dövründə pisləşdi. Suriya Soyuq Müharibədə SSRİ ilə ittifaq qurdu. Qüvətlinin sonuncu prezidentliyi dövründə, 1957-ci ildə ikitərəfli münasibətlər tamamilə dayandırıldı. Münasibətlər yalnız 1961-ci ildə Misir ilə birliyin pozulmasından sonra bərpa olundu. 1967-ci ilin iyun müharibəsi ilə yenidən kəsildi və yalnız 1974-cü ildə, Hafiz Əsədin hakimiyyətə gəlməsindən 4 il sonra bərpa edildi.
Birinci zirvə: Əsəd və Nikson (1974)
15 iyun 1974-cü ildə ABŞ prezidenti Riçard Nikson Dəməşqə rəsmi
səfər etdi. Məqsəd həm Yaxın Şərq sülh prosesi, həm də Vaşinqtonda
baş verən “Uotergeyt qalmaqalı”nın üstünü örtmək idi. ABŞ, o dövrdə
Misir prezidenti Ənvər Sədatla İsraillə sülh
təşəbbüsündə idi və Nikson eyni prosesi Suriyaya da yaymaq
istəyirdi. Lakin dövlət katibi Henri Kissincer,
İsrailin 1967-ci ildən işğal etdiyi Colan yüksəkliklərindən
çıxacağına dair yazılı təminat vermədi. Səfər nəticəsində
diplomatik münasibətlər tam bərpa olundu, amma sülh prosesi üzrə
real irəliləyiş əldə edilmədi. Nikson, Dəməşq səfərindən cəmi 2 ay
sonra, 8 avqust 1974-cü ildə istefa verdi.
İkinci zirvə: Əsəd və Karter (1977)
9 may 1977-ci ildə Hafiz Əsəd Cenevrədə
“İnterkontinental” otelində ABŞ prezidenti Cimmi
Karterlə görüşdü. Karterin əsas məqsədi yenidən Suriyanı sülh
prosesinə cəlb etmək idi. Lakin Əsədin əsas məqsədi daxili
və beynəlxalq mövqeyini gücləndirmək idi – o dövrdə
İxvanla müharibə və Livan müharibəsində iştirak davam
edirdi. ABŞ, Suriyanın Fələstin təşkilatlarını Livandan
çıxarmaq üçün müdaxiləsinə açıq şəkildə qarşı çıxmasa da, Əsəd
Sədatın 1977-ci ilin noyabrında Qüdsə səfərinə və 1978-ci il
Kemp-Devid sazişinə ən sərt qarşı çıxan lider oldu. Karter,
prezidentliyini bitirdikdən sonra dəfələrlə Suriyaya səfər edib
Əsədlə 1983, 1987 və 1990-cı illərdə görüşdü.
Üçüncü zirvə: Əsəd–Corc Buş (1990)
Livan vətəndaş müharibəsi dövründə ABŞ–Suriya
münasibətləri dalğavari formada inkişaf etdi. Hafiz Əsəd, Ronald
Reyqanla heç görüşməsə də, telefonla danışmışdı. 1983-cü ilin sonu,
oktyabrda dəniz piyadalarının qərargahına edilən hücumdan sonra ABŞ
ordusu Suriyada yerləşən hədəfləri vurdu. 1984-cü ilin
əvvəlində isə Suriya ABŞ zabiti Robert Qudmanın azad olunmasına
yardım göstərdi.
1990-cı ilin avqustunda Səddam Hüseyn Küveyti işğal etdi. ABŞ-ın başçılıq etdiyi beynəlxalq koalisiyaya Suriya da Səudiyyənin xahişi ilə qoşuldu. Noyabrda Əsəd və prezident Corc Buş Cenevrədə görüşdülər. Bu zirvə həm məzmun, həm nəticələr baxımından əvvəlkilərdən daha əhəmiyyətli oldu. Suriya, “Səhrada Fırtına” əməliyyatında iştirak etdi, sonra isə Madrid Sülh Konfransında iştirak etdi. Əvəzində ABŞ Suriyanın Livandakı mövcudluğuna göz yumdu və Mişel Aunun Fransaya təxliyəsini dəstəklədi.
Dördüncü zirvə: Əsəd və Klinton (1994)
16 yanvar 1994-cü ildə prezident Bill Klinton hakimiyyətə gələndən
bir il sonra, Osloda əldə olunmuş sazişin ardınca İsrailin Colandan
çıxacağına dair “Rabin əmanəti”ni Hafiz Əsədə təqdim etdi.
Cenevrədə keçirilən görüşdə Klinton İsrailin etimadını gücləndirmək
istəyirdi, Əsəd isə əvvəlcə İsrailin Colandan çıxmasını istəyirdi.
Əsəd ABŞ-ın tələbi ilə Suriyadakı yəhudilərə istədikləri ölkəyə,
İsrail istisna olmaqla, köçməyə icazə verdi.
Beşinci zirvə: Yen də Əsəd–Klinton (1994)
27 oktyabr 1994-cü ildə Klinton Dəməşqə səfər
etdi. Bu, Niksonun səfərindən 20 il sonra bir ABŞ
prezidentinin Suriyaya ikinci səfəri idi. O,
İsrail–İordaniya arasında imzalanmış Vadi Ərəbə
sazişindən iki gün sonra gəlmişdi. Klinton Suriyanın fələstinli
fraksiyaları Dəməşqdən çıxarmasını və Hizbullaha dəstəyi
dayandırmasını istəyirdi. Baxmayaraq ki, bu görüş nəticə vermədi,
Hafiz Əsəd üçün regionda nüfuz baxımından əhəmiyyətli idi. 1999-cu
ildə kral Hüseynin dəfnində Əsəd və Klinton qısa görüş keçirdi.
Altıncı və son zirvə: Bu dəfə də Əsəd–Klinton
(2000)
1990-cı illərdə ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə Suriya–İsrail danışıqları
davam edirdi. Hafiz Əsəd, Baş Qərargah rəisi Hikmət Şəhabi və
xarici işlər naziri Faruq Şərəni danışıqlara göndərmişdi. Yanvar
2000-də Suriya xarici işlər naziri və İsrail baş naziri arasında
birbaşa danışıqlar oldu. Klinton, mart ayında Cenevrədə Hafiz
Əsədlə görüşdü, lakin Əsəd artıq ağır xəstə idi və əsas hədəfi
oğluna hakimiyyəti ötürmək idi. ABŞ-ın təqdim etdiyi “Tabariya gölü
üzərində birgə suverenlik” təklifini rədd etdi. Görüş cəmi bir neçə
dəqiqə sürdü və sənədləşdirilmədi. Əsəd 10 iyun 2000-ci ildə vəfat
etdi.
