BAKI,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
Beynəlxalq məsələlər üzrə ixtisaslaşmış jurnalist və tədqiqatçı Barbara Slavin 2024-cü ildə keçirilən İran prezident seçkilərindən Əli Laricaninin kənarlaşdırılmasını şərh edərkən, onunla dörd dəfə görüşmüş biri kimi, bu hadisəni yalnız belə ifadə etmişdi: “Bu, bir zamanlar İran İslam Respublikasında ən nüfuzlu ailələrdən biri olmuş ailənin nüfuzunun tamamilə sönməsinin bariz göstəricisidir”.
Bu ifadə, Laricaninin dörd onillikdən çox davam edən – İnqilab Keşikçiləri Korpusundan radio-televiziyaya, parlamentdən Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasına qədər – siyasi fəaliyyətinin, Konstitusiyanın Keşikçilər Şurası tərəfindən seçkilərdən kənarlaşdırılması ilə sona çatdığı təəssüratını yaradırdı.
Lakin bu şərh, hər nə qədər o vaxt doğru görünsə də – xüsusilə də qardaşı Sadiqin Məhkəmə Hakimiyyətinin rəhbərliyindən uzaqlaşdırılmasından sonra – İran rejiminin mahiyyətini nəzərə almırdı. Belə ki, sistem öz əsas fiqurlarını tamamilə kənarlaşdırmır, onları “gözləmə vəziyyətində” saxlayaraq lazım olduqda yenidən önə çəkir.
Barbara Slavinin sözləri ilə ifadə olunan Laricaninin nüfuzunun azalması çox çəkmədi. 2025-ci ilin avqustunda İranın ali rəhbərinin qərarı ilə o, Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasının baş katibi təyin edildi. Bu, İslam Respublikasının şah rejiminin devrilməsindən bəri ən kritik anlarından birində baş verdi.
Bu gün Əli Laricani özünü böyük çağırışlarla üz-üzə görür. Bunların başında İsrail və ABŞ-la on iki günlük müharibənin nəticələri, nüvə dosyesi böhranı, Suriyada Əsəd rejiminin çökməsindən sonra İranın regional nüfuzunun azalması və iqtisadi böhran dayanır.
Onun yenidən səhnəyə qayıdışının mənasını anlamaq üçün həyat yoluna, əvvəlki rollarına, ailə şəbəkəsinə və indi qarşısında duran çətinliklərə nəzər salmaq lazımdır.
Əli Laricaninin mənşəyi
Laricani ailəsi İranın şimalındakı Amul şəhərinin Larican bölgəsindəndir. Atası Ayətullah Mirzə Haşim Amuli Qum şəhərindəki ən tanınmış mühafizəkar din alimlərindən biri idi. Onun 1950-ci illərdə Nəcəfdəki qısa müddətli məskunlaşması nəticəsində Əli 1958-ci ildə orada doğuldu. 1961-ci ildə ailə Quma qayıtdı və dini seminariyalarla sıx bağlar qurdu. Bu bağlar sonradan İslam Respublikasında ailəyə böyük nüfuz qazandırdı.
Qardaşlar arasında Sadiq Laricani xüsusi ilə seçilirdi. O, Məhkəmə Hakimiyyətinin rəhbəri olmuş, Əlinin parlamenti idarə etdiyi dövrdə dövlətin ən güclü simalarından biri hesab edilirdi. Onun da ali rəhbərin varisi ola biləcəyi barədə ehtimallar vardı, lakin korrupsiya ittihamları ilə nüfuzu azaldı.
Ən böyük qardaş Məhəmməd Cavad Laricani isə İslam dünyasının İran və vilayəti-fəqihin bayrağı altında birləşdirilməsini nəzərdə tutan “Ümmül-Qüra” nəzəriyyəsi ilə tanınmışdı. O, həm də Məhkəmə Hakimiyyətinə bağlı İnsan Haqları Şurasına rəhbərlik etmiş, ailənin ideoloji və siyasi təsirini daha da artırmışdı.
Əli Laricaninin təhsili dini və elmi-fəlsəfi elementləri birləşdirirdi. Orta məktəb illərində Qumdakı Haqqani məktəbində oxudu – bu məktəb sonradan İslam Respublikası rəhbərliyinə çoxlu kadr yetişdirdi. Daha sonra Şərif Texnologiya Universitetində Riyaziyyat və Kompüter Elmləri üzrə təhsil aldı və 1979-cu ildə fakültənin birincisi oldu. Ardınca Tehran Universitetində Qərb fəlsəfəsi üzrə magistr və doktor dərəcələri aldı. Dissertasiyasını alman filosofu İmmanuel Kant üzərində yazdı.
Bu intellektual müxtəliflik – fəlsəfi rasionalizm və elmi dəqiqliyin birləşməsi – ona həm inqilabçı, həm də praqmatik siyasətçi obrazı qazandırdı.
20 yaşında ikən Əli Laricani inqilabın ideoloqlarından biri, Ayətullah Xomeyninin yaxın silahdaşı Mürtəza Mutəhrinin qızı Fəridə Mutəhəri ilə evləndi. Bu evlilik ona yeni hakimiyyətin siyasi dairələrinə giriş imkanı verdi. Onların bu nikahdan dörd övladı dünyaya gəldi. Qızı Fatimənin həm İranda, həm də ABŞ-da həkim kimi çalışması sonradan atasının prezidentliyə namizədliyinə qarşı istifadə olundu.
İnqilab Keşikçilərindən prezidentlikdən kənarlaşdırılmaya qədərki dövr
1980-ci illərin əvvəlində Laricani İnqilab Keşikçilərinə qoşuldu. 1992-ci ildə korpusun mədəniyyət və media işlərinə cavabdeh müavini oldu. 1994–1997-ci illərdə Rəfsəncani hökumətində Mədəniyyət və İrşad naziri təyin edildi. Bu dövrdə mətbuata və incəsənətə senzura tətbiq etməsi ilə ittiham olundu.
1997–2004-cü illərdə Dövlət Radio və Televiziya Şirkətinə rəhbərlik etdi. Burada da mühafizəkar siyasəti ilə tanındı və islahatçılar tərəfindən sərt tənqid olundu.
2005-ci ildə prezident seçkilərinə qatıldı, lakin yalnız 5,94% səs topladı. Bu, onun seçici bazasının zəif olduğunu göstərdi. Seçkiləri isə 61,69% səslə Mahmud Əhmədinejad qazandı.
Bununla belə, Laricani Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasının baş katibi və rəhbərin nümayəndəsi təyin edildi. Nüvə danışıqlarında baş müzakirəçi kimi çıxış etdi, lakin Əhmədinejadla ciddi fikir ayrılıqları səbəbindən 2007-ci ildə istefa verdi. 2008-ci ildən isə Qum şəhərindən parlament üzvü seçildi və 2020-ci ilə qədər Məclisin spikeri oldu.
Parlamentdə olduğu dövrdə 2015-ci il nüvə razılaşmasının qəbulunda mühüm rol oynadı. O, praqmatik mühafizəkar kimi həm islahatçılarla, həm də mühafizəkarlarla münasibət qurmağı bacardı.
2021 və 2024-cü illərdə prezident seçkilərinə qatılmaq istəsə də, Konstitusiyanın Keşikçilər Şurası tərəfindən namizədliyi rədd edildi. Bu, onun üçün böyük siyasi zərbə oldu. Laricani yalnız şuranın səlahiyyətlərini tənqid edən məktub yazmaqla kifayətləndi, ali rəhbərə qarşı çıxmadı. Bununla da, geri dönüş ehtimalını qoruyub saxladı.
Yeni təyinat və çətinliklər
2025-ci ilin avqustunda ali rəhbərin qərarı ilə Əli Laricani yenidən Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasının baş katibi təyin olundu. Bu təyinat ölkənin hərbi və siyasi quruluşunda aparılan islahatların bir hissəsi idi. Xatəmül-Ənbiya Mərkəzi Qərargahına Əli Abdullah Abadi gətirildi, həmçinin “Müdafiə Şurası” adlı yeni struktur yaradıldı.
Bu dəyişikliklər İranın ABŞ və İsraillə toqquşduğu on iki günlük müharibədən sonra baş verdi. İran indi iki böyük strateji dayağının – nüvə proqramı və müttəfiq qruplarının – ciddi zərbə aldığını qəbul edir. Laricani isə həm “müqavimət” ritorikasını qorumaq, həm də daha dağıdıcı müharibənin qarşısını almaq üçün danışıqlar yollarını axtarmaq məcburiyyətindədir.
Nüvə məsələsi onun qarşısında ən çətin sınaqdır. Böyük Britaniya, Fransa və Almaniya “snapback” mexanizmini işə salaraq sanksiyaların bərpasına çalışır. Tehran isə Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsindən çıxmaqla hədələyir. Bu, daha təhlükəli qarşıdurmalara yol aça bilər.
Laricaninin vəzifəsi: həm nüvə proqramını qorumaq, həm də daxildə ölkənin xarici diktələrə boyun əymədiyini göstərməkdir. Onun təcrübəsi burada həlledici olacaq.
Təyinatından bir neçə gün sonra o, İraq və Livana səfər etdi. Bağdadda təhlükəsizlik əməkdaşlığı sazişi imzaladı. Beyrutda isə açıq şəkildə Hizbullaha dəstək mesajı verdi.
Əli Laricani uzun illər İnqilab Keşikçilərindən parlamentə, medianın rəhbərliyindən rəhbərin ofisinə qədər müxtəlif vəzifələrdə çalışıb. Onun təcrübəsi və əlaqələri indi onu əvvəlkindən daha nüfuzlu edə bilər. Lakin o, ali rəhbərin çəkdiyi qırmızı xətləri aşa bilməz.
İndi əsas sual budur: Laricani sistemi sabitləşdirən praqmatik fiqura çevrilə biləcəkmi, yoxsa sadəcə böhranları idarə edən bir məmur olaraq qalacaq? İsrail və ABŞ-la son qarşıdurmadan sonra yaranan yeni reallıq göstərir ki, yalnız struktur dəyişikliyi kifayət etmir.
