BAKI, AzerVoice, Əhməd Əbdü Trabeyk Asiya və Türk dünyası üzrə tədqiqatçı
2025-ci il avqustun 8-də ABŞ Prezidenti Donald Trampın vasitəçiliyi ilə Ağ Evdə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan iki ölkə arasında sülh sazişi imzaladılar. Bu saziş, Azərbaycanın 2020-ci ildə baş vermiş İkinci Qarabağ müharibəsi nəticəsində işğal altındakı torpaqlarını azad etməsi və 2023-cü ilin sentyabrında keçirilən antiterror əməliyyatı zamanı qalan ərazilərin də azad olunması ilə başlayan uzun və çətin diplomatik prosesin zirvəsi oldu. Bu müqavilə təkcə Bakı ilə İrəvan arasında deyil, ümumilikdə bütün region ölkələri arasında əməkdaşlıq üçün geniş imkanlar açacaq, həmçinin Asiya və Avropa qitələrinə də müsbət təsir göstərəcəkdir.
Onilliklər boyu davam edən ara-sıra toqquşmalar və “istehlak müharibəsi”nə bənzər qarşıdurmalardan sonra, ATƏT-in Minsk qrupu (ABŞ, Rusiya və Fransadan ibarət) 27 il ərzində münaqişənin diplomatik yolla həlli üçün nəticə əldə edə bilmədi. 2020-ci ilin sentyabrında Azərbaycan genişmiqyaslı hərbi əməliyyatlara başladı və 44 gün davam edən müharibə nəticəsində Ermənistanın 1993-cü ildə işğal etdiyi 7 rayon, həmçinin Qarabağın dağlıq hissəsinin üçdə biri, o cümlədən tarixi Şuşa şəhəri azad olundu. 2021-ci ilin noyabrında iki ölkə sərhədində baş verən toqquşmada Ermənistan 15 hərbçisini itirdi, 12-si əsir alındı və 2 döyüş mövqeyini itirdi. 2023-cü ilin sentyabrında Azərbaycan ordusu qalan Qarabağ ərazilərinə qarşı antiterror əməliyyatı keçirərək qısa müddətdə atəşkəsə nail oldu. Qarabağda yaşayan təxminən 100 min erməni bölgəni tərk edərək Ermənistana köçdü.
Atəşkəsin elanından və işğal altındakı torpaqların azad edilməsindən sonra, iki ölkə arasında daimi sülh sazişi imzalamaq istiqamətində addımlar atılmağa başlandı. Addımlar yavaş irəliləsə də, tərəflər arasında sülh müqaviləsini imzalamaq istəyi mövcud idi. 2024-cü ildə Ermənistan mübahisəli ərazilərin bəzilərini, o cümlədən sərhəd boyu bir neçə yaşayış olmayan kəndi Azərbaycana qaytardı. Bu addım Ermənistanda böyük etirazlara səbəb oldu. Əsas maneələrdən biri Ermənistan Konstitusiyasının preambulasında 1990-cı il müstəqillik bəyannaməsinə istinad edilməsi idi. Bu sənəd 1989-cu ildə qəbul olunmuş və Ermənistan ilə o vaxt Azərbaycan SSR-in tərkibində olan Dağlıq Qarabağın birləşməsini nəzərdə tutan qərara əsaslanırdı. Bakı isə bunu öz ərazilərinə iddia kimi qiymətləndirirdi. Nikol Paşinyan 2025-ci ildə konstitusiya dəyişiklikləri üçün referendum keçirməyi təklif etsə də, tarix hələ müəyyənləşdirilməyib. Ermənistanda 2026-cı ilin iyununda parlament seçkilərinin keçirilməsi planlaşdırılır və yeni konstitusiyanın həmin seçkilərə qədər qəbul ediləcəyi gözlənilir.
Digər əsas maneə isə Azərbaycanın tələb etdiyi Zəngəzur dəhlizi idi. Bu, Ermənistan ərazisindən keçən və Azərbaycanın əsas hissəsini ölkənin eksklavı olan Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə birləşdirən, uzunluğu təxminən 32 km olan strateji yoldur. Ermənistan bu dəhlizin açılmasına qarşı regional təzyiqlərlə üzləşirdi. Lakin yeni sülh müqaviləsində Zəngəzur dəhlizi də öz əksini tapdı. Bu dəhliz təkcə Azərbaycan üçün deyil, həm də Ermənistan üçün yeni ticarət imkanları yaradacaq. Həmçinin, bu yol “Orta Dəhliz”in mühüm halqası olaraq Çini və Mərkəzi Asiyanı Türkiyə ilə birləşdirəcək. Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın təklif etdiyi “3+3” formatında (Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan və Türkiyə, Rusiya, İran) əməkdaşlıq imkanları da bu layihə ilə genişlənəcək.
Ağ Evdə imzalanmış sülh sazişi Cənubi Qafqazda sülh və sabitliyin bərpasına yönəlib. Sazişə görə, ABŞ Zəngəzur dəhlizində 99 illik eksklüziv inkişaf hüququ əldə edəcək və dəhlizə nəzarət edəcək. Həmçinin, tərəflər hərbi fəaliyyətləri dayandırmağa, ticarət yollarını açmağa, diplomatik münasibətlər qurmağa və bir-birinin ərazi bütövlüyünə hörmət etməyə razılaşıblar. ABŞ isə 907-ci düzəlişin tətbiqini dayandıraraq Azərbaycanla hərbi əməkdaşlığa qoyulan məhdudiyyətləri aradan qaldıracaq. ATƏT-in Minsk qrupu da ləğv ediləcək.
Prezident İlham Əliyev sazişdən sonra bildirdi ki, Azərbaycan qarşıdurma və qanlı döyüşlər səhifəsini bağlayır və yeni, böyük tarixin yazılmasına başlayır. Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan isə “Biz mühüm mərhələyə gəldik. Keçmişdən fərqli olaraq daha yaxşı bir hekayənin təməlini qoyuruq” dedi.
2025-ci il avqustun 8-də imzalanmış bu sülh sazişi iki ölkə üçün münaqişədən əməkdaşlığa, müharibədən sülhə və rifaha keçid yolunda tarixi nailiyyət olmaqla yanaşı, Cənubi Qafqaz regionuna sərmayə, ticarət və tranzit imkanları baxımından yeni üfüqlər açır.
