Bakı,AzerVoice
Nigerdəki hərbi çevrilişdən bir ilə yaxın vaxt keçib. İyulun 26-da çevriliş nəticəsində devrilmiş Məhəmməd Bazoum Nigerin 1960-cı ildə müstəqillik əldə etdikdən sonra seçilən ilk lideri idi. 2021-ci ildə vəzifəsinin icrasına başlayan Bazoum Qərb dövlətləri tərəfindən bölgədəki silahlı qruplaşmalara qarşı mübarizədə mühüm müttəfiq hesab edilirdi. İndi isə, ölkədə dəyişən siyasi və diplomatik tarazlıqlar yeni aktyorlar üçün fürsət yaradıb.
2023-cü il iyulun 26-da general Abdurrahmane Tchianinin rəhbərliyi ilə hakimiyyətə gələn hərbi idarə, Qərb müttəfiqləri ilə demək olar ki, bütün əlaqələri kəsməklə bərabər, yeni ittifaqlar və əlaqələrlə ölkənin siyasi və iqtisadi inkişafına zəmin yaratmağa çalışır.
Qərbin Afrikadakı ən yaxın müttəfiqlərindən sayılan Nigerdə administrasiya dəyişikliyi ən çox Fransa ilə münasibətlərə təsir edib.
Hakimiyyəti ələ keçirdikdən qısa müddət sonra Tchiani administrasiyası 2023-cü il avqustun 4-də Fransa ilə hərbi əməkdaşlığa son qoydu və avqustun 25-də Fransanın Niameydəki səfiri Sylvain Itte-ni “persona non qrata” (istənilməyən adam) elan etdi.
Itte-nin persona non qrata elan etməsi iki ölkə arasında misli görünməmiş diplomatik böhrana səbəb olsa da, Fransa qərarın legitim olmadığını əsas gətirərək Itte-ni ölkədə saxlamaq üçün hər cür cəhdə təşəbbüs etdi.
Səfir İtte təxminən bir aya yaxın yeni rəhbərliklə oyun oynadı və “tutulmamaq” üçün səfirlik şəhərciyindən bir dəfə də olsun kənara çıxmadı.
Niger xalqı İttenin ölkəni tərk etməsi üçün demək olar ki, hər gün Fransa səfirliyi qarşısında etiraz aksiyası keçirərkən, şəhərciyin elektrik və su təchizatı kəsilib, qida təchizatının da qarşısı alınmışdı.
Avqustun 25-də ölkəni tərk etmək üçün 48 saat vaxt verilən səfir İtte sentyabrın 27-də Nigeri tərk etdi.
Itte diplomatik böhrandan sonra ölkəni tərk etməsinin ardınca Fransa Niamey səfirliyini bağladı və 22 dekabr 2023-cü ildə ölkədə yerləşən 1500 əsgərini geri çəkdi.
Əsgərlərin idarə etdiyi qonşu ölkələr Mali və Burkina Faso, Nigeri ECOWAS-ın əməliyyat təhlükəsindən qorumaq üçün hərəkətə keçdi.
ECOWAS-ın Nigerə mümkün hərbi müdaxilə planına qarşı birgə müdafiə qüvvəsi yaradan üç ölkə 2023-cü ilin sentyabrında “Sahel Dövlətləri Alyansı (AES)” qurdu.
Sözügedən üç ölkə 2024-cü ilin yanvarında ECOWAS-dan ayrıldıqlarını elan etdilər və konfederasiya yaratmağa razılaşdılar.
Çevrilişdən sonra ölkədən Fransa və Avropa hərbi birləşmələrini çıxaran Niamey rəhbərliyi Mali və Burkina Faso kimi Rusiya ilə yaxınlaşma prosesinə girdi.
Bu proses zamanı İranın Nigerdən uran alması ilə bağlı razılığın əldə edildiyi və hətta iki ölkə arasında bu tipli ilkin razılaşmanın imzalandığı iddiaları ABŞ mətbuatında geniş yer almışdı.
Başlanğıcda yeni hərbi idarəetməyə qarşı ehtiyatlı davranan ABŞ daha sonra Nigerin İran və Rusiya ilə yaxınlaşmasından narahat olduğunu bildirdi. Nəticədə Martın 17-də Niamey administrasiyası ABŞ ilə 2012-ci ildə imzalanmış hərbi əməkdaşlıq müqaviləsinə xitam verib və ABŞ əsgərlərinin tezliklə ölkəni tərk etmələrini tələb etdi.
ABŞ-ın Nigerdə təxminən 1000 hərbi və pilotsuz uçuş aparatı (PUA) bazası var.
Paytaxt Niameydə Avropa ölkələri ilə birgə istifadə etdikləri 101-ci hava bazasından ilkin olaraq çəkilən ABŞ, sentyabrın 15-dək Sahara səhrasının şimal ucunda yerləşən Aqadezdəki Niger 201 PUA bazasından da çəkiləcək.
Niger 201, Cibutidəki daimi bazasından sonra ABŞ-ın PUA əməliyyatları həyata keçirdiyi Afrikada ikinci ən böyük bazadır.
ABŞ tərəfindən tikilib maliyyələşdirilən və mülkiyyəti Niger ordusuna məxsus olan baza 2019-cu ildən yüksək texnologiyalı peyk rabitə sistemləri ilə xidmət göstərir.
Niger dövlətindən 10 il müddətinə icarəyə götürülmüş Niger 201 ABŞ-da ən böyük və ən bahalı İHA bazası hesab olunur. Onun tikintisinə 110 milyon dollar, illik serviz xidmətinə isə 30 milyon dollar xərcləyən ABŞ sözügedən bazadan Saheldəki əsas kəşfiyyat və müşahidə mərkəzi kimi istifadə edir.
Dünyanın ən böyük uran tədarükçüləri siyahısında 7-ci yerdə olan Niger, 2022-ci il məlumatlarına görə, həmin il dünya uran tədarükünün 5%-ni qarşılayıb.
311 min 110 metrik ton uran ehtiyatı ilə Niger Fransanın üçüncü Aİ-nın isə ikinci ən böyük uran tədarükçüsüdür.
Fransa 50 ilə yaxındır ki, keçmiş müstəmləkəsi sayılan Nigerdən uranı əvvəllər “Areva” kimi tanınan dövlət nüvə enerjisi şirkəti Orano vasitəsilə təmin edir.
Onu da əlavə edək ki, 3 avqust 1960 müstəqilliyini qazanan Niger 99%-i müsəlman olmaqla 2020-ci il məlumatlarına görə 22,4 milyon əhaliyə sahibdir. Başlıca ixracat məhsulları uran, qızıl, kimyəvi maddələr, heyvan məhsulları, tərəvəz və meyvələr olan ölkənin əsas ticarət tərəfdaşları Fransa, Çin, ABŞ, Nigeriya, Tayland, Malayziya, Hindistan və Türkiyədən ibarətdir.
